W sytuacji, gdy pacjent przychodzi do apteki skarżąc się na rozpychający ból w okolicy nosa, który promieniuje na czoło i nasila się podczas pochylania się, oznacza to najprawdopodobniej, że mamy do czynienia z zapaleniem zatok. Wspomnianym wyżej objawom towarzyszyć może katar, drapanie w gardle, spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, gorączka, ból głowy, twarzy, szczęki czy ogólne osłabienie.

O ile ostre zapalenie zatok wywołane infekcją bakteryjną ma zwykle ciężki przebieg i wymaga zastosowania antybiotyku, to w przypadku infekcji wirusowej charakteryzuje się zazwyczaj łagodnym przebiegiem, a objawy zapalenia ustępują po paru dniach.

Cele leczenia objawowego

Zanim wymienimy składniki, które znajdują się w preparatach na zatoki, warto zadać pytanie co chcemy osiągnąć, polecając preparat działający objawowo. Cele leczenia zapalenia zatok to m.in:

• zwalczenie stanu zapalnego (w tym zmniejszenie obrzęku),
• upłynnienie zalegającej wydzieliny w zatokach,
• zniesienie bólu zatok i bólu głowy,
• obniżenie gorączki.

Leki syntetyczne

Zapoznaj się z krótką charakterystyką leków syntetycznych, które możesz znaleźć w preparatach na zatoki.

Pseudoefedryna i fenylefryna

Substancje te należą do sympatykomimetyków, zmniejszają obrzęk błony śluzowej nosa i ułatwiają oddychanie. Polecając je pamiętaj, że leki pobudzające układ współczulny mogą prowadzić do wzrostów ciśnienia krwi. U pacjentów z przerostem prostaty mogą utrudniać oddawanie moczu – działają antagonistycznie do leków takich jak tamsulozyna i doksazosyna. Są przeciwwskazane u osób z ciężkim nadciśnieniem tętniczym lub chorobą wieńcową. Producenci nie zalecają również ich stosowania bez kontroli lekarza u osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego, włącznie z łagodnym i umiarkowanym nadciśnieniem, przy chorobach tarczycy lub cukrzycy. U osób z prawidłowym ciśnieniem krwi nie obserwuje się jego wzrostu po podaniu leków z tej grupy.^[1]

Cetyryzyna i loratadyna

Są to leki przeciwalergiczne II generacji. Zmniejszają obrzęk błony śluzowej nosa oraz redukują ilość uwalnianych mediatorów odczynu zapalnego w nieżycie o podłożu alergicznym. Nie ma uzasadnienia dla podawania leków z tej generacji pacjentom bez alergii. Antyhistaminiki I generacji wysuszają błonę śluzową i mogą zagęszczać wydzielinę, dlatego nie są zalecane w przypadku zapalenia zatok z zalegającą wydzieliną.

Paracetamol

Obecność paracetamolu w preparatach złożonych stosowanych przy zapaleniu zatok zapewnia działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Dodatek kofeiny, oprócz poprawy samopoczucia, ma na celu zwiększenie siły działania przeciwbólowego paracetamolu oraz przyśpieszenie początku jego działania. Analizując badania na ten temat, wydaje się jednak, że dawki kofeiny znajdujące się w preparatach złożonych z paracetamolem dostępnych w Polsce mogą być zbyt małe, aby działać w ten sposób.

Ibuprofen

NLPZ działający przeciwbólowo, przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. W wirusowym zapaleniu zatok jest lekiem I wyboru.^[2]

Szczegółowe informacje o lekach syntetycznych stosowanych m.in. w leczeniu zapalenia zatok zamieszczono w osobym opreacowaniu. (Patrz: “Fenylefryna, paracetamol, feniramina i reszta: krótka charakterystyka”.)

Czytaj też:

Bromelaina

Czy fenylefryna może być bezpiecznie stosowana w okresie karmienia piersią? – Wyjaśniamy!

Składniki leków na przeziębienie i grypę – krótka charakterystyka

Składniki naturalne stosowane w zapaleniu zatok

Poniżej opisano najważniejsze surowce i substancje pochodzenia roślinnego, które wchodzą w skład preparatów na zatoki.

Andrographis paniculata

Na szczególną uwagę zasługuje wyciąg z liścia Andrographis paniculata, rośliny na wschodzie zwanej “królową gorzkich ziół”. Surowiec ten ma udowodnione działanie przeciwzapalne, a jego głównym związkiem aktywnym jest andrografolid.^[3] Wyniki badań wykazały, że andrografolid działa jak inhibitor cyklooksygenazy i hamuje ekspresję cytokin prozapalnych. Andrographis paniculata może być bezpiecznie stosowany w celu łagodzenia objawów niepowikłanego zakażenia górnych dróg oddechowych. Istnieją również wstępne dowody na jego działanie immunostymulujące.^[4][5] Andrografolid hamuje powstawanie interleukin prozapalnych IL-6 i IL-17, co można wykorzystać do leczenia przewlekłego zapalenia zatok przynosowych z polipami nosa.^[6]

Wnioski z badań nie są jednak wystarczająco wiarygodne, aby ten surowiec znalazł się w jakichkolwiek zaleceniach i nadal jest jedynie składnikiem suplementów diety, a nie leków.

Zobacz też osobny artykuł poświęcony brodziuszce: Brodziuszka wiechowata (Andrographis paniculata)

Zioła o działaniu sekretolitycznym

Podczas leczenia zapalenia zatok, oprócz działania mającego na celu zmniejszenie obrzęku śluzówki nosa, stosuje się też surowce upłynniające zalegającą wydzielinę. Ze względu na działanie sekretolityczne wykorzystuje się surowce takie jak:

• wyciąg z korzenia goryczki (Gentianae radix),
• wyciąg z ziela szczawiu (Rumex herba),
• wyciąg z ziela werbeny (Verbenae herba) – w badaniach wykazano również jego umiarkowane działanie antybakteryjne, przeciwzapalne i przeciwwirusowe,^[7][8]
• wyciąg z kwiatu pierwiosnka (Primulae flos) – jego skuteczność opiera się na tradycyjnym stosowaniu glównie w leczeniu chorób układu oddechowego z zalegającą wydzieliną,^[9]
• wyciąg z kwiatów czarnego bzu (Sambuci flos) – w medycynie tradycyjnej kwiaty i owoce są wykorzystywane w chorobach z gorączką o łagodnym przebiegu jako środek napotny; w badaniach wykazano prawdopodobne działanie wspomagające w leczeniu grypy oraz działanie antyoksydacyjne, dowody są jednak mocno ograniczone.^[10][11]

Leki, suplementy i metody niefarmakologiczne stosowane terapii zapalenia zatok omówiono w odrębym artykule. (Patrz: “Zapalenie zatok u dzieci i dorosłych: leki, suplementy i metody niefarmakologiczne”.)

Mechanizm działania wyżej wymienionych składników polega na rozrzedzaniu wydzieliny i tym samym na ułatwieniu jej usuwania. Udowodniono również ich działanie przeciwbakteryjne oraz wspomagające przy leczeniu antybiotykami lub glikokortykosteroidami.^[2]

Ten zestaw ziół znajduje się w preparacie Sinupret, zarejestrowanym jako lek OTC oraz w suplementach diety np. Sinulan, Zatoxin. Preparaty te powinny być stosowane z ostrożnością u osób z chorobą wrzodową lub z nadkwasotą.^[12]

Warto wiedzieć, że większość suplementów wg producentów ma zawierać wyciągi z w/w ziół, a nie sproszkowany surowiec. Preparat Sinupret zawiera sproszkowane surowce roślinne, a Sinupret extract, równiez będący produktem leczniczym, zawiera już wyciągi z roślin.

Czytaj też:

Czym się różni Sinupret od Sinupret eXtract? – Wyjaśniamy!

Ksylometazolina – Ścieżka rekomendacji

Ksylometazolina i oksymetazolina a karmienie piersią – Wyjaśniamy!

Olejek eukaliptusowy

Olejek eukaliptusowy (Eucalypti aetheroleum), którego głównym składnikiem jest cyneol, powoduje rozrzedzenie wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych. Działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie oraz przyspiesza ruch rzęsek, dzięki czemu może przyczyniać się do usuwania patogenów z powierzchni błony śluzowej nosa. Ważne, aby preparaty (kapsułki) z olejkiem eukaliptusowym przyjmować 30 minut przed posiłkiem, w całości bez rozgryzania, popijając chłodnym płynem. Preparatów tego typu nie podaje się kobietom ciężarnym oraz karmiącym piersią. Mogą one również drażnić żołądek, dlatego nie należy ich stosować u osób z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy. Cyneol w dawce 200 mg jest dostępny w formie kapsułek w preparacie Soledum forte.

Bromelaina

Bromelaina to enzym proteolityczny pozyskiwany z owoców ananasa. Może zmniejszać gęstość śluzu i przynosić ulgę w zapaleniu dróg oddechowych. Istnieją doniesienia o immunomodulującym, przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym działaniu bromelainy.^[13] Bromelaina może skracać czas trwania ostrego zapalenia zatok, a w najnowszych badaniach z 2018 roku stwierdzono, że bardzo dobrze przenika do krwi i do zatok,^[14] co w połączeniu z jej dobrą tolerancją i bezpieczeństwem stosowania wydaje się ciekawą alternatywą leczenia zapalenia zatok poprzez zastosowanie preparatów naturalnych.

Przykładowe preparaty z bromelainą to:

• Bromelan – suplement diety zawierający 50 mg bromelainy w połączeniu z rutozydem i wyciągiem z bzu czarnego,
• Bromelaina firmy SOLGAR – suplement diety zawierający 500 mg bromelainy,
• ABOCA monokoncetrat Ananas – suplement diety.

Bromelainy nie ma w żadnych rekomendacjach towarzystw naukowych.

Zobacz też osobny artykuł dotyczącej samej bromelainy: Bromelaina

Inne składniki preparatów na zatoki

Zapalenie zatok towarzyszy zwykle zapaleniu gardła, krtani i strun głosowych, dlatego też w skład preparatów na zatoki mogą wchodzić także niżej opisane składniki:

• Wyciąg z kwiatów dziewanny (Verbasci flos): w badaniach nad surowcem wykazano działanie wspomagające w leczeniu bólu gardła oraz łagodne działanie wykrztuśne.^[15] W aptece dostępny jest syrop z dziewanny – Sirupus Verbasci.
• Wyciąg z ziela tymianku (Thymi herba): wykorzystywany ze względu na swoje działanie bakteriobójcze i miejscowo łagodzące. W aptece dostępny jest Syrop tymiankowy złożony, który stosuje się tradycyjnie jako lek wykrztuśny w kaszlu towarzyszącym nieżytom górnych dróg oddechowych.^[16]
• Wyciąg z kwiatów rumianku (Matricarae flos): wykazuje działanie korzystne na stan błony śluzowej układu oddechowego w tym gardła i zatok.
• Wyciąg z liści eukaliptusa (Eucalypti folium): ma wpływać korzystnie na stan błony śluzowej układu oddechowego.
• Wyciąg z korzenia lukrecji (Liquiritiae radix): łagodzi kaszel w nieżytach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza z zalegającą wydzieliną i stanem zapalnym.^[17]

Surowce te działają łagodząco i regenerująco na błonę śluzową gardła i zatok, zmniejszają podrażnienie gardła spowodowane spływającą wydzieliną oraz łagodzą kaszel.

Ponadto w preparatach na zatoki można spotkać składniki mające wspomagać układ odpornościowy, takie jak wyciąg z korzenia żeń-szenia syberyjskiego (Eleutherococci radix), beta-glukany, cynk czy też witaminę D. Dowody na ich skuteczność są jednak mocno ograniczone.

Szczegółowe zestawienie substancji immunostymulujących opisano w osobym artykule. (Patrz: “Substancje immunostymulujące”.)

Piśmiennictwo

1. ChPL Sudafed⬏
2. Hryniewicz W., et al.: Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego. Narodowy Program Ochrony Antybiotyków, 2016⬏⬏
3. Parichatikanond W, Suthisisang C, Dhepakson P, Herunsalee A. Study of anti-inflammatory activities of the pure compounds from Andrographis paniculata (burm.f.) Nees and their effects on gene expression. Int Immunopharmacol. 2010 Nov;10(11):1361-73 abstrakt ⬏
4. Coon JT, Ernst E. Andrographis paniculata in the treatment of upper respiratory tract infections: a systematic review of safety and efficacy. Planta Med. 2004 Apr;70(4):293-8. abstrakt⬏
5. Puri A, Saxena R, Saxena RP, Saxena KC, Srivastava V, Tandon JS. Immunostimulant agents from Andrographis paniculata. J Nat Prod. 1993 Jul;56(7):995-9. abstrakt ⬏
6. Kou W, Sun R, Wei P, Yao HB, Zhang C, Tang XY, Hong SL. Andrographolide suppresses IL-6/Stat3 signaling in peripheral blood mononuclear cells from patients with chronic rhinosinusitis with nasal polyps. Inflammation. 2014 Oct;37(5):1738-43. abstrakt⬏
7. Deepak M, Handa SS. Antiinflammatory activity and chemical composition of extracts of Verbena officinalis. Phytother Res. 2000 Sep;14(6):463-5. abstrakt⬏
8. Dildar A. et al.: Verbena officinalis a herb with promising broad spectrum antimicrobial potential. Journal Cogent Chemistry, Volume 3, 2017 – Issue 1. abstrakt⬏
9. European Medicines Agency: Primulae flos. pełny tekst [dostęp: 10.10.2018]⬏
10. Ulbricht C, Basch E, Cheung L, Goldberg H, Hammerness P, Isaac R, Khalsa KP, Romm A, Rychlik I, Varghese M, Weissner W, Windsor RC, Wortley J. An evidence-based systematic review of elderberry and elderflower (Sambucus nigra) by the Natural Standard Research Collaboration. J Diet Suppl. 2014 Mar;11(1):80-120.⬏
11. Tiralongo E, Wee SS, Lea RA. Elderberry Supplementation Reduces Cold Duration and Symptoms in Air-Travellers: A Randomized, Double-Blind Placebo-Controlled Clinical Trial. Nutrients. 2016;8(4):182. pełny tekst⬏
12. ChPL Sinupret⬏
13. Rathnavelu V, Alitheen NB, Sohila S, Kanagesan S, Ramesh R. Potential role of bromelain in clinical and therapeutic applications. Biomedical Reports. 2016;5(3):283-288. pełny tekst⬏
14. Passali D, Passali GC, Bellisimi LM, et al. Bromelain’s penetration into the blood and sinonasal mucosa in patients with chronic rhinosinusitis. Acta Otorhinolaryngologica Italica. 2018;38(3):225-228. doi:10.14639/0392-100X-1693. pełny tekst⬏
15. European Medicines Agency: Verbasci flos. link [dostęp: 10.10.2018]⬏
16. European Medicines Agency: Thymi herba. link [dostęp: 10.10.2018]⬏
17. European Medicines Agency: Liquiritiae radix pełny tekst.pdf [dostęp: 10.10.2018]⬏