Antyseptyki są związkami chemicznymi, które zatrzymują lub spowalnianą wzrost drobnoustrojów chorobotwórczych na powierzchni skóry, błon śluzowych oraz ran. Dosłowne znacznie terminu wywodzi się z greckich słów: anti – przeciw oraz sepsis – gnicie.
W przeciwieństwie do antybiotyków, które działają selektywnie na określony farmakologicznym mechanizmem cel – antyseptyki posiadają szersze spektrum działania i wiele więcej elementów, na które oddziaływają. Celem ich aktywności są zarówno bakterie i grzyby, jak i wirusy, pierwotniaki, a nawet priony. Omawiając antyseptyki, warto odróżnić je od środków odkażających, które stosuje się do dezynfekcji przedmiotów i pomieszczeń. Pomijając akademicką klasyfikację i przechodząc do praktyki – najczęściej używanymi antyseptykami są:
| Antyseptyk | Przykłady preparatów | Przeciwwskazania | Uwagi |
|---|---|---|---|
| jodowpowidon | Betadine, Braunol, Braunovidon, Jodi Gel 10% | Przeciwwskazane u kobiet w okresie ciąży i laktacji oraz dzieciom < 3 miesiąca życia | Brudzi ubrania. |
| nadtlenek diwodoru | Peroxygel, Woda utleniona | Brak przeciwwskazań | Niska skuteczność przeciwdrobnoustrojowa. Polecany do przemywania zranień. |
| chlorheksydyna | Corsodyl, Elugel, Manusan, Bepanthen Plus | Nie należy stosować u niemowląt < 2 miesiąca życia | Stosowany najczęściej w preparatach odkażających jamę ustną. |
| azotan srebra | Mova Nitrat Pipette | 1% roztwór do przemywanie oczu noworodkom | Wyłącznie w kroplach do oczu i lekach recepturowych |
| oktenidyna | Octenisept, MaxiSeptic, Octedin, Octenilin żel i płyn | Brak przeciwwskazań | Wskazany do pielęgnacji pępków noworodków. |
| kwas borowy | Borasol, Gemiderma, Maść borna, | Przeciwwskazany u dzieci poniżej 11 lat. | Dodatkowe działanie p/grzybicze. |
| boraks | Aphtin | Nie stosować u dzieci poniżej 3. roku życia | Stosowany w pleśniawkach jamy ustnej |
| mleczan etakrydyny | Rivel, Rivanol | Przeciwwskazany na większe powierzchnie ciała | Mniej skuteczny od oktenidyny. |
| fiolet gencjanowy | Pyoctanina 1 i 2%, na alkoholu i wodzie | Brak danych. | Brudzi ubranie. |
| nadmanganian potastu | Kalium hypermanganicum | Jedynie z zalecenia lekarza, do kąpieli. | Wymaga rozpuszczenia w wodzie. |
| poliheksanidyna | w: Prontosan | Nie należy stosować w ciągu pierwszych 4 miesięcy ciąży. | Stosowany w oparzeniach, jako opatrunek żelowy. |
Wskazania do zastosowania antyseptyków różnią się znacząco. Część z substancji przeznaczona będzie wyłącznie do oczyszczania nieuszkodzonej skóry przed ingerencją w ciągłość tkanek (na przykład przy iniekcjach) lub do odkażania rąk przed zabiegami. Niektóre preparaty zawierają składniki pomocnicze (np. tenzydy), które czynią je zbyt niebezpiecznymi do aplikacji na uszkodzoną skórę.
Wykorzystanie antyseptyków w zaopatrzeniu otwartych ran takich jak skaleczenia, otarcia, oparzenia czy owrzodzenia wymaga głębszej analizy. Większość zakażonych ran zasiedlanych jest jednocześnie przez wiele drobnoustrojów – jednak bakteriami odpowiedzialnymi za najczęstsze infekcje są Staphylococcus aureus i Pseudomonas aeruginosa. Mogą one tworzyć biofilm o zwiększonej oporności na środki o działaniu przeciwdrobnoustrojowym.
