W artykule na temat nietolerancji glutenu wspomnieliśmy o krótkołańcuchowych węglowodanach nazywanych FODMAPs. (Czytaj tu: Nietolerancja glutenu czy pszenicy? Czy u osób zdrowych unikanie glutenu ma sens?) Tym razem postaramy się dokładniej przyjrzeć temu zagadnieniu i rozważyć zasadność eliminacji tej grupy związków z diety, oczywiście jak zawsze w świetle najnowszych doniesień naukowych.
Problemy trawienne są niezwykle częstą przypadłością, z którą pacjenci zgłaszają się do farmaceuty. Nie dziwi fakt, że codzienna dieta ma kolosalny wpływ na stan układu pokarmowego i występujące dolegliwości. Ostatnie badania naukowe zwracają szczególną uwagę na składniki wielu produktów spożywczych jakimi są FODMAPs (fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols). Zaobserwowano bowiem ich związek z objawami ze strony układu pokarmowego takimi jak nadmierna ilość gazów, wzdęcia, bóle brzucha, biegunka czy zaparcia.
Udowodniono, że dieta o niskiej zawartości tych związków przynosi korzyści wielu osobom odczuwającym częste dolegliwości ze strony układu pokarmowego.
FODMAPs – co to takiego?
Skrót ten pochodzi od angielskiego określenia oznaczającego fermentujące oligo-, di-, monosacharydy i poliole[1]. Jest to grupa krótkołańcuchowych (zbudowanych z 1, 2 lub kilku jednostek cukrowych) węglowodanów, które w organizmie ludzkim nie podlegają procesom trawienia. W związku z tym docierają one do końcowego odcinka jelita grubego, zasiedlanego przez komensalne bakterie jelitowe. Bakterie te wykorzystują FODMAPs jako źródło energii wytwarzając wodór, który może wywoływać nieprzyjemne dolegliwości trawienne. Ponadto cukry te mają zdolność ściągania płynu do wnętrza jelit na drodze osmozy co powoduje biegunkę.
Oczywiście nie każdy jest wrażliwy na węglowodany z grupy FODMAPs, jednakże jest to bardzo częste zjawisko u osób cierpiących na zespół jelita drażliwego (IBS)[2].
Najczęściej występujące w żywności związki FODMAPs to:
- Fruktoza – cukier prosty występujący w wielu owocach, warzywach i dodawanych cukrach,
- Laktoza – dwucukier znajdujący się w nabiale, zwłaszcza w mleku krowim,
- Fruktany – występujące w wielu pokarmach, w tym zbożach zawierających gluten: pszenicy, życie, orkiszu, jęczmieniu,
- Galaktany – można je znaleźć w dużych ilościach w warzywach strączkowych,
- Poliole – alkohole cukrowe takie jak ksylitol, sorbitol, maltitol i mannitol, występują w niektórych owocach i warzywach, często stosowane jako słodziki.
U większości ludzi spożyte FODMAPs przechodzą przez układ pokarmowy w postaci niezmienionej, aż do jelita grubego. Tam poddawane są fermentacji przez bakterie rezydujące w okrężnicy. W procesie tym powstaje wodór, który w przeciwieństwie do zwykle wytwarzanego metanu może prowadzić do wzdęć, nadmiernych gazów, skurczowych bólów brzucha czy zaparć[3]. Wiele z tych objawów jest spowodowanych obrzmieniem jelita, co może wywołać ogólne wrażenie wzdętego brzucha[4]. Ponadto FODMAPs są związkami osmotycznie czynnymi, co oznacz, że ściągają wodę do wewnątrz jelita i sprzyjają wystąpieniu biegunek.
Zalety diety o niskiej zawartości FODMAPs
Dieta uboga w węglowodany z grupy FODMAPs była stosowana głównie u pacjentów cierpiących na zespół jelita drażliwego (IBS). Jest to częste schorzenie, w którym występują objawy takie jak nadmierna produkcja gazów, wzdęcia, bóle brzucha, biegunki i zaparcia. Nieznane są dokładne przyczyny występowania IBS, jednak nie ma wątpliwości, że do wystąpienia objawów przyczyniają się konkretne składniki diety[5][6]. Natomiast głównym czynnikiem wywołującym jest stres[7].
Według niektórych badań około 75% pacjentów z zespołem jelita drażliwego odczuwa korzyści związane z wprowadzeniem diety ubogiej w węglowodany krótkołańcuchowe[8][9]. W wielu przypadkach dochodzi do złagodzenia objawów oraz znaczącej poprawy jakości życia pacjentów z IBS[10].
Ten rodzaj diety może być również korzystny w innych funkcjonalnych schorzeniach żołądkowo-jelitowych (functional gastrointestinal disorders – FGID), na które składa się wiele rodzajów problemów trawiennych[11].
Istnieją również dowody na przydatność diety o niskiej zawartości FODMAPs w zapalnych chorobach jelit (inflammatory bowel diseases – IBD) takich jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego[12]. Wszystko to sprawia, że obecnie FODMAPs są obecnie podejrzewane o wywoływanie najczęstszych objawów i dolegliwości związanych z układem pokarmowym.
W przypadku osób z nietolerancją FODMAPs dieta eliminacyjna może spowodować zmniejszenie uporczywych objawów, w tym wzdęć, gazów, biegunek, zaparć i bólów brzucha[8][9].
Ten rodzaj diety może również powodować korzyści natury psychologicznej, ponieważ zaburzenia trawienne często powodują stres i są silnie powiązane ze schorzeniami takimi jak stany lękowe czy depresja[13].
Produkty bogate w FODMAPs
W poniższej tabeli przedstawiono najważniejsze produkty spożywcze zawierające duże ilości węglowodanów krótkołańcuchowych[14][15].
Tabela 1. Produkty spożywcze bogate w FODMAPs (należy ograniczać)| Grupa żywności | Przykładowe produkty |
|---|---|
| owoce | jabłka, morele, borówki, wiśnie, owoce z puszki, daktyle, figi, brzoskwinie, gruszki, arbuzy |
| słodziki | fruktoza, miód, syrop kukurydziany, ksylitol, mannitol, maltitol, sorbitol |
| nabiał | mleko krowie, kozie, owcze, lody, jogurty, śmietana, sery białe |
| warzywa | karczochy, szparagi, brokuły, buraki, brukselka, kapusta, kalafior, czosnek, fenkuł, cebula, grzyby |
| warzywa strączkowe | fasola, groch, ciecierzyca, soczewica, soja |
| pieczywo zawierające pszenicę | chleb, makaron, płatki zbożowe, tortille, wafle, naleśniki, krakersy, biszkopty |
| inne ziarna | jęczmień, żyto |
| napoje | piwo, wzmacniane wina, drinki z syropem kukurydzianym, napoje mleczne, sojowe, soki owocowe |
Produkty dozwolone przy diecie eliminacyjnej
Całkowite wyeliminowanie FODMAPs diety jest niesamowicie trudne, praktycznie niemożliwe. Dlatego nie jest to celem postępowania dietetycznego w schorzeniach układu pokarmowego. Należy jednak zmniejszyć ilość przyjmowanych węglowodanów krótkołańcuchowych, co sprzyja redukcji objawów ze strony przewodu pokarmowego. W tabeli poniżej przedstawiono przykłady produktów spożywczych dozwolonych na diecie o niskiej zawartości FODMAPs[14][15].
Tabela 2. Produkty spożywcze ubogie w FODMAPs| Grupa żywności | Przykładowe produkty |
|---|---|
| mięso | - |
| ryby | - |
| jaja | - |
| tłuszcze, oleje | - |
| zioła, przyprawy | - |
| orzechy i nasiona | migdały, nerkowce, orzechy ziemne, orzechy makadamia, orzeszki piniowe, sezam |
| owoce | banany, grejpfruty, winogrona, kiwi, cytryny, limonki, mandarynki, melony, pomarańcze, marakuja, maliny, truskawki |
| słodziki | syrop klonowy, melasa, stewia |
| nabiał | brie, camembert, sery żłte, nabiał o niskiej zawartości laktozy |
| warzywa | lucerna, papryka, kapusta chińska, marchew, seler, ogórki, imbir, bakłażan, zielony groszek, jarmuż, sałata, oliwki, ziemniaki, szpinak |
| zboża | kukurydza, owies, ryż, sorgo, tapioka |
| napoje | woda, kawa, herbata |
Jak widać, istnieje wiele różnorodnych, zdrowych produktów spożywczych, które można jeść bezpiecznie na diecie o obniżonej zawartości FODMAPs.
Jak rozpocząć dietę?
Wiele powszechnie spożywanych pokarmów jest bogatych w węglowodany krótkołańcuchowe. Zaleca się całkowite wyeliminowanie produktów żywnościowych o dużej zawartości FODMAPs w ciągu pięciu tygodni. Dieta ta nie przyniesie skutku w przypadku eliminacji tylko niektórych produktów bogatych w FODMAPs. Należy więc unikać wszystkich pokarmów z tej grupy.
Jeśli przyczyną dolegliwości trawiennych są FODMAPs po wyeliminowaniu z diety produktów je zawierających ulga powinna być odczuwalna już po kilku dniach. Po kilku tygodniach można stopniowo wprowadzać do diety niektóre z tych produktów, ale nie więcej niż jeden w tym samym czasie. Dzięki temu można przekonać się, które z produktów wywoływały przykre objawy. W przypadku wykrycia produktów, nie służących przewodowi trawiennemu należy je bezwzględnie wykluczyć z diety. Prowadzenie tak ścisłej diety może okazać się trudne dla pacjenta, dlatego przydatna wydaje się być konsultacja z dietetykiem, farmaceutą lub lekarzem. Pomoże to uniknąć niekoniecznych obostrzeń dietetycznych, ponieważ dzięki pewnym badaniom można ustalić czy występuje również nietolerancja fruktozy i/lub laktozy.
Podsumowując, należy zaznaczyć, że występujące w pożywieniu FODMAPs nie są szkodliwe dla wszystkich ludzi. Wiele z pokarmów zawierających FODMAPs uznawanych jest powszechnie za zdrowe. Osoby u których nie występuje nietolerancja węglowodanów krótkołańcuchowych nie powinny stosować diet eliminujących te związki. Jest to zupełnie bezcelowe, a może być nawet szkodliwe.
U niektórych osób FODMAPs stanowią źródło energii i mogą pełnić rolę prebiotyków, wspomagających naturalną florę bakteryjną jelit. Jednakże u osób ze stwierdzoną nietolerancją tych składników pokarmowych stanowią one pożywkę dla niekorzystnych drobnoustrojów jelitowych i mogą wywoływać przykre dolegliwości trawienne.
W przypadku występowania przewlekłych zaburzeń ze strony układu pokarmowego należy podejrzewać udział FODMAPs w patogenezie objawów. Chociaż dieta o niskiej zawartości FODMAPs nie musi wyeliminować wszystkich symptomów chorobowych, istnieje jednak duża szansa, że przyniesie ona zauważalne korzyści zdrowotne.
Piśmiennictwo
- http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1440-1746.2009.06149.x/full⬏
- http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1756283X11436241⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20659225⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3966170/⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25601299⬏
- http://www.andjrnl.org/article/S0002-8223(09)00461-1/abstract⬏
- http://www.gastrojournal.org/article/S0016-5085(11)00087-4/abstract⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21615553⬏⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24076059⬏⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22446969⬏
- http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1440-1746.2009.06149.x/full⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21172242⬏
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12108820⬏
- http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1440-1746.2009.06149.x/full⬏⬏
- http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf802700e⬏⬏
