Synonimy: witamina B₉

Folian i kwas foliowy stanowią formę witaminy B₉ i występują w żywności. Kwas foliowy stanowi syntetyczną formę tej witaminy – jest on bardziej stabilny i biodostępny. Kwas foliowy jest dostępny w postaci leków na receptę i bez recepty, natomiast aktywne foliany występują w sprzedaży w postaci suplementów diety do stosowania przed i w czasie ciąży.

Działanie i zastosowanie folianów

Koenzymy, w skład których wchodzi tetrahydrofolian, odgrywają rolę w metabolizmie wewnątrzkomórkowym. Preparaty zawierające kwas foliowy stosuje się w celu uzupełnienia jego niedoborów w organizmie, ponieważ jego niskie stężenie może prowadzić do różnych chorób – nie tylko wad cewy nerwowej płodu, ale i schorzeń układu krążenia oraz układu krwiotwórczego (jak niedokrwistość megaloblastyczna). W praktyce aptecznej foliany stanowią składnik głównie preparatów dla kobiet w ciąży i planujących ciążę. Występują również w kompleksach witamin, w tym witamin z grupy B i w preparatach na anemię. Skuteczność folianów w zapobieganiu takim wskazaniom jak wada cewy nerwowej u płodu, niedobór kwasu foliowego, hiperhomocysteinemia, zwyrodnienie plamki związane z wiekiem, upośledzenie funkcji poznawczych, nadciśnienie, neuropatia obwodowa i schizofrenia została potwierdzona klinicznie. Ponadto foliany wykazały pewną skuteczność w licznych wskazaniach, m.in. w chorobie Alzheimera, depresji czy cukrzycy. Foliany nie wpływały z kolei na redukcję zmęczenia, zaćmy czy osteoporozy.

Skuteczność folianów potwierdzona w badaniach klinicznych

Badania kliniczne potwierdziły prawdopodobną skuteczność folianów w leczeniu takich wskazań jak:

• Wady cewy nerwowej u płodu – wytyczne Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników rekomendują zażywanie kwasu foliowego w dawce 400 µg kobietom w wieku rozrodczym w celu zapobiegania wadom cewy nerwowej płodu. W czasie ciąży, zwłaszcza po ukończeniu 12 tygodnia, zaleca się podniesienie dawki do 600–800 µg.^[1] Szerzej omówiono to w podręczniku Leki i ciąża. Bezpieczna farmakoterapia i suplementacja kobiety ciężarnej.
• Niedobory kwasu foliowego – pojedyncze badania kliniczne wskazują, że przyjmowanie kwasu foliowego zmniejsza ryzyko jego niedoboru.^[2] Dane pochodzące z 31 badań klinicznych obejmujących ponad 17 000 kobiet wskazują, że stosowanie kwasu foliowego w okresie ciąży nie wpływa na przeżywalność noworodków czy też ryzyko przedwczesnego porodu, lecz zmniejsza ryzyko niedokrwistości megaloblastycznej o 79%.^[3]
• Hiperhomocysteinemia – podwyższony poziom homocysteiny stanowi jeden z czynników ryzyka chorób naczyniowych. Liczne badania wskazują, że przyjmowanie od 400 µg do 5 mg kwasu foliowego obniża poziom homocysteiny na czczo o 20–30% u pacjentów z podwyższonym poziomem homocysteiny. Dawki od 800 µg do 1 mg prawdopodobnie są najbardziej skuteczne, a ilości powyżej 1 mg mogą nie przynosić większych korzyści.^[2] Badanie kliniczne z udziałem 57 pacjentów z wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym lub miażdżycą wykazało, że stosowanie 10 mg kwasu foliowego redukuje poziom homocysteiny, stresu oksydacyjnego i zmniejsza uszkodzenie śródbłonka.^[4] Metaanaliza 11 badań klinicznych wykazała, że przyjmowanie kwasu foliowego redukuje ryzyko udaru mózgu o 10% u pacjentów z chorobami układu krążenia. Najkorzystniejsze efekty obserwowano u pacjentów, u których poziom homocysteiny był obniżony o co najmniej 25%.^[5]
• Zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (AMD) – podwójnie zaślepione badanie kliniczne z udziałem ponad 5000 pacjentów wykazało, że dzięki przyjmowaniu kwasu foliowego, cyjanokobalaminy i chlorowodorku pirydoksyny zmniejszało ryzyko rozwoju AMD. Dzięki stosowaniu preparatów przez średnio 7,3 lat zmniejszało się ryzyko AMD o 34%, a ryzyko wizualnie istotnej AMD o 41%.^[6]
• Upośledzenie funkcji poznawczych – badanie kliniczne z udziałem 180 pacjentów z łagodnym upośledzeniem funkcji poznawczych wykazało, że przyjmowanie 400 µg kwasu foliowego przez dwa lata wpływa na zwiększenie wskaźnika IQ i poprawę wskaźników sprawności umysłowej.^[7] Z kolei kontrolowane placebo podwójnie zaślepione badanie kliniczne z udziałem pacjentów powyżej 70. r.ż. wykazało, że przyjmowanie kwasu foliowego 800 µg, witaminy B₆ 20 mg i witaminy B₁₂ 500 µg codziennie przez dwa lata opóźnia pogorszenie funkcji poznawczych u pacjentów z wysokim poziomem homocysteiny, a także wpływa na poprawę funkcji poznawczych i pamięci.^[8]
• Nadciśnienie – metaanaliza 12 badań klinicznych wykazała, że przyjmowanie kwasu foliowego przez 2–16 tygodni wpływa na obniżenie ciśnienia skurczowego o 2,03 mmHg, a rozkurczowego o 0,01 mmHg.^[9]
• Neuropatia obwodowa – otwarte, wieloośrodkowe badanie z udziałem 212 pacjentów wykazało, że przyjmowanie produktu zawierającego kwas foliowy, witaminę B₁₂ i monofosforan urydyny przez 60 dni przyczynia się do zmniejszenia bólu związanego z neuropatią obwodową. Ponadto u pacjentów obserwowano zmniejszone stosowanie leków przeciwbólowych.^[10]
• Schizofrenia – podwójnie zaślepione badanie kliniczne z randomizacją, w którym stosowano 2 mg kwasu foliowego i 400 μg witaminy B_12, wykazało, że suplementacja powoduje redukcję w objawach negatywnych schizofrenii, lecz jedynie u pacjentów z określonym genotypem.^[11]

Niewystarczające lub brak dowodów na skuteczność folianów

Brakuje wystarczających dowodów do wiarygodnej oceny skuteczności folianów w chorobie Alzheimera, chorobach nowotworowych, schorzeniach układu sercowo-naczyniowego, zapobieganiu udarowi mózgu, przewlekłych chorobach nerek, depresji, cukrzycy, neuropatii cukrzycowej, padaczce, dnie moczanowej, bielactwie, trądziku, zespole niespokojnych nóg, a także w zapobieganiu atopowemu zapaleniu skóry, wrodzonym chorobom serca i zaburzeniom ze spektrum autyzmu.

Badania sugerują, że kwas foliowy nie jest skuteczny w leczeniu zespołu chronicznego zmęczenia, niepłodności męskiej, zaćmy, osteoporozy, nie wpływa na poprawę wydolności fizycznej oraz na zmniejszenie częstości infekcji dróg oddechowych.

Bezpieczeństwo stosowania folianów

Dopuszczalny górny  poziom spożycia (UL) kwasu foliowego dla osób dorosłych wynosi 1 mg. Wysokie dawki mogą powodować biegunkę, wysypkę, zaburzenia snu, drażliwość, zaostrzenie częstotliwości napadów psychotycznych, nudności, wzdęcia i alergie. U osób z niedoborem witaminy B₁₂ wysokie spożycie folianów może nasilać objawy neuropatii.

Foliany w ciąży i podczas laktacji

Kwas foliowy w ilości 400 µg jest bezpiecznie stosowany w czasie ciąży w celu zapobiegania wadom cewy nerwowej. Nie wykazano szkodliwego wpływu kwasu foliowego w ilości do 4 mg na dobę. Badanie z 2014 roku wykazało, że przyjmowanie więcej niż 5 mg kwasu foliowego dziennie podczas ciąży może zmniejszyć rozwój psychomotoryczny u niemowląt.^[12]

Interakcje folianów

Metotreksat działa cytotoksycznie przez hamowanie przekształcania kwasu foliowego do aktywnej postaci. Suplementacja kwasu foliowego może wpływać na zmniejszenie skuteczności metotreksatu w leczeniu niektórych nowotworów krwi. Warto jednak zaznaczyć, że u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów lub łuszczycą, leczonych przewlekle niskimi dawkami metotreksatu, przyjmowanie kwasu foliowego redukuje działania niepożądane metotreksatu bez wpływu na jego skuteczność kliniczną.

Kwas foliowy może zmniejszać działanie leków przeciwdrgawkowych, m.in. fenytoiny, fenobarbitalu i prymidonu. Stosowanie folianów może również zwiększać toksyczność 5-fluorouracylu i kapecytabiny. Poziom folianów w surowicy może być obniżany przez kwas acetylosalicylowy, karbamazepinę, inhibitory pompy protonowej, izotretynoinę, a także zieloną herbatę.

Preparaty dostępne na rynku zawierające foliany

Wybrane suplementy diety oraz leki OTC dostępne na rynku zawierające foliany zostały przedstawione w tabelach poniżej. Ponadto na rynku występują również preparaty na receptę (Acidum Folicum Richter, Acidum folicum Hasco).

Wybrane suplementy diety zawierające foliany.

Wybrane produkty lecznicze zawierające foliany.

Piśmiennictwo

1. PTGiP. (2020). Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych. Pobrano z: https://www.ptgin.pl/sites/default/files/page-2020/REKOMENDACJE%20PTGIP%20SUPLEMENTY%20W%20CI%C4%84%C5%BBY%202020-07-28%20bo.pdf⬏
2. Natural Medicines. (2020). Folic Acid. Aktualizacja: 24.11.2020.⬏⬏
3. Lassi, Z. S., Salam, R. A., Haider, B. A., Bhutta, Z. A. (2013). Folic acid supplementation during pregnancy for maternal health and pregnancy outcomes. The Cochrane database of systematic reviews, (3), CD006896. https://doi.org/10.1002/14651858.CD006896.pub2⬏
4. Mayer, O., Simon, J., Rosolova, H., et al. (2002). The effects of folate supplementation on some coagulation parameter and oxidative status surrogates. Eur J Clin Pharmacol 2002;58:1-5.⬏
5. Tian, T., Yang, K. Q., Cui, J. G., Zhou, L. L., Zhou, X. L. (2017). Folic Acid Supplementation for Stroke Prevention in Patients With Cardiovascular Disease. The American journal of the medical sciences, 354(4), 379–387. https://doi.org/10.1016/j.amjms.2017.05.020⬏
6. Christen, W. G., Glynn, R. J., Chew, E. Y., Albert, C. M., Manson, J. E. (2009). Folic acid, pyridoxine, and cyanocobalamin combination treatment and age-related macular degeneration in women: the Women’s Antioxidant and Folic Acid Cardiovascular Study. Archives of internal medicine, 169(4), 335–341. https://doi.org/10.1001/archinternmed.2008.574⬏
7. Ma, F., Li, Q., Zhou, X., Zhao, J., Song, A., Li, W., Liu, H., Xu, W., Huang, G. (2019). Effects of folic acid supplementation on cognitive function and Aβ-related biomarkers in mild cognitive impairment: a randomized controlled trial. European journal of nutrition, 58(1), 345–356. https://doi.org/10.1007/s00394-017-1598-5⬏
8. de Jager, C. A., Oulhaj, A., Jacoby, R., Refsum, H., Smith, A. D. (2012). Cognitive and clinical outcomes of homocysteine-lowering B-vitamin treatment in mild cognitive impairment: a randomized controlled trial. International journal of geriatric psychiatry, 27(6), 592–600. https://doi.org/10.1002/gps.2758⬏
9. McRae M. P. (2009). High-dose folic acid supplementation effects on endothelial function and blood pressure in hypertensive patients: a meta-analysis of randomized controlled clinical trials. Journal of chiropractic medicine, 8(1), 15–24. https://doi.org/10.1016/j.jcm.2008.09.001⬏
10. Negrão, L., Almeida, P., Alcino, S., Duro, H., Libório, T., Melo Silva, U., Figueira, R., Gonçalves, S., Neto Parra, L. (2014). Effect of the combination of uridine nucleotides, folic acid and vitamin B12 on the clinical expression of peripheral neuropathies. Pain management, 4(3), 191–196. https://doi.org/10.2217/pmt.14.10⬏
11. Roffman, J. L., Lamberti, J. S., Achtyes, E., Macklin, E. A., Galendez, G. C., Raeke, L. H., Silverstein, N. J., Smoller, J. W., Hill, M., Goff, D. C. (2013). Randomized multicenter investigation of folate plus vitamin B12 supplementation in schizophrenia. JAMA psychiatry, 70(5), 481–489. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2013.900⬏
12. Valera-Gran, D., García de la Hera, M., Navarrete-Muñoz, E. M., Fernandez-Somoano, A., Tardón, A., Julvez, J., Forns, J., Lertxundi, N., Ibarluzea, J. M., Murcia, M., Rebagliato, M., Vioque, J., Infancia y Medio Ambiente (INMA) Project (2014). Folic acid supplements during pregnancy and child psychomotor development after the first year of life. JAMA pediatrics, 168(11), e142611. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2014.2611⬏