Według najnowszych danych NIZP-PZH podsumowujących sezon jesienno-zimowy,^[1] w okresie od września 2019 do końca kwietnia 2020 stwierdzono w Polsce ok. 3,8 mln zachorowań na grypę. Dla porównania, zakażenia SARS-CoV-2 zdarzają się dużo rzadziej, od 4 marca potwierdzono w naszym kraju niecałe 34 tys. przypadków.

Liczba chorych na grypę w tym sezonie jest mniejsza niż w poprzednich kilku latach, co może być związane z wprowadzeniem dystansowania społecznego i większym przestrzeganiem higieny w związku z trwającą pandemią COVID-19. Mimo wszystko, biorąc pod uwagę ostatnie 10 lat, doszło do prawie czterokrotnego wzrostu zachorowalności na grypę w populacji polskiej.

Dlaczego nie należy lekceważyć grypy?

Zgodnie z dostępnymi w Polsce statystykami, chorzy na grypę w większości przechodzą ją łagodnie, w sezonie 2019/2020 hospitalizacji wymagało ok. 17 tys. pacjentów. Śmiertelność również jest niska, według danych WHO wynosi ok. 0,1%, w Polsce w kończącym się sezonie grypowym odnotowano 65 zgonów.

Grypa jest jednak uznawana za poważną chorobę, a to dlatego, że w jej przebiegu może dojść do groźnych powikłań. Należą do nich przede wszystkim zapalenie płuc i oskrzeli, zaostrzenie astmy i POChP, zapalenie ucha środkowego, zapalenie mięśnia sercowego i osierdzia, zapalenie mięśni czy zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.  Choć powikłania mogą wystąpić u każdego, szczególnie narażone na nie są dzieci < 5. r.ż., osoby > 65. r.ż., kobiety w ciąży oraz pacjenci przewlekle chorzy (z obniżoną odpornością, z chorobami płuc, serca, nerek, z cukrzycą, z chorobami neurologicznymi).

Liczba zachorowań w Polsce rzędu milionów przypadków rocznie powoduje, że grypa stanowi także duże obciążenie ekonomiczne i społeczne. Zachorowanie na grypę generuje nie tylko koszty bezpośrednie, takie jak wydatki na leki i wizyty u lekarzy, ale również pośrednie, związane np. z obniżoną wydajnością osoby chorej i jej nieobecnością w pracy.

Jaka jest skuteczność szczepienia przeciwko grypie?

Szczepienie jest najtańszą i najskuteczniejszą metodą zapobiegania grypie i jej powikłaniom. Skuteczność szczepienia przeciwko grypie wynosi 40-70% w zależności od dopasowania składu szczepionki do szczepów wirusa grypy występujących w środowisku w danym sezonie epidemicznym. Co najistotniejsze, szczepienie chroni przed powikłaniami pogrypowymi, a skuteczność w ochronie przed zgonem sięga 80%.^[2] Reasumując, nawet jeśli pacjent po zaszczepieniu zachoruje na grypę, choroba będzie mieć łagodniejszy przebieg.

Kto aktualnie może szczepić pacjentów?

Zgodnie w obowiązującymi przepisami, do szczepienia ochronnego przeciw grypie kwalifikuje tylko lekarz. W wyniku pozytywnej kwalifikacji pacjent może być zaszczepiony przez lekarza, pielęgniarkę lub położną, którzy są odpowiednio przeszkoleni w tym zakresie. Szczepionki przeciw grypie są dostępne w zakładach opieki zdrowotnej i w aptekach, gdzie wydaje się je na podstawie recepty.

Czym jest stopień wyszczepialności i dlaczego jest tak ważny?

Stopień wyszczepialności mówi nam jaki odsetek populacji zaszczepił się przeciwko danej chorobie. Im wyższa wyszczepialność, tym większe szanse na osiągnięcie tzw. progu odporności zbiorowiskowej (inaczej stadnej, populacyjnej). Zaszczepionych osób jest wtedy na tyle dużo, że chronią nie tylko siebie, ale zmniejszają także ryzyko zachorowania u osób niezaszczepionych. Dzięki temu ilość zakażonych maleje. Wysoka wyszczepialność oznacza również duże oszczędności. Według oszacowań przedstawionych w raporcie „Opieka farmaceutyczna. Szczepienia przeciwko grypie w aptekach” (Patrz: “Nowy raport na temat szczepień przeciw grypie w aptekach”.) w sezonie epidemicznym z typową liczbą zachorowań na grypę, korzyści netto dla gospodarki przy wyszczepialności na poziomie 45% sięgałyby prawie 500 mln zł.

Jaka jest wyszczepialność w Polsce na tle Europy?

Stopień wyszczepialności przeciw grypie w Polsce u osób powyżej 65. r.ż. od lat wynosi 10-14%. Jest to jeden z najniższych wyników w Europie. Dodajmy, że według zaleceń Rady Europejskiej z grudnia 2009, docelowy stopień w grupach zwiększonego ryzyka powikłań pogrypowych powinien wynosić przynajmniej 75%. Ogólny poziom wyszczepialności w populacji polskiej jest jeszcze niższy i według danych NIZP-PZH w ostatniej dekadzie nie przekraczał 3-4%. Dla porównania, w Wielkiej Brytanii wyniósł on w 2018 roku ok. 70%.

Dlaczego stopień wyszczepialności przeciw grypie w Polsce jest tak niski?

Według raportu (Patrz: “Nowy raport na temat szczepień przeciw grypie w aptekach”.) oraz badania Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) z 2016 roku,^[3] główne przyczyny rezygnacji ze szczepień przeciwko grypie to:

• brak przekonania o ich skuteczności,
• przeświadczenie o małym prawdopodobieństwie zachorowania,
• obawa przed działaniami niepożądanymi szczepionki,
• niedogodności związane z dostępem do szczepień oraz brak czasu na nie.

Co ciekawe, w badaniu CBOS prawie 20% ankietowanych osób w ogóle nie zastanawiało się nad możliwością zaszczepienia przeciw grypie, co dowodzi, że potrzebna jest edukacja społeczna w tym zakresie.

Co sprzyja zwiększeniu stopnia wyszczepialności przeciwko grypie?

Wśród przyczyn, które skłaniają pacjentów do zaszczepienia się przeciwko grypie, autorzy raportu (Patrz: “Nowy raport na temat szczepień przeciw grypie w aptekach”.) wymieniają:

• świadomość, że jest to poważna choroba i obawa przed powikłaniami,
• zły stan zdrowia i/lub podeszły wiek,
• rekomendacja ze strony pracownika służby zdrowia (lekarza, farmaceuty, pielęgniarki),
• bycie pacjentem lekarza, który szczepi się na grypę.

Jak farmaceuci mogą pomóc w zwiększaniu stopnia wyszczepialności?

Według danych z raportu (Patrz: “Nowy raport na temat szczepień przeciw grypie w aptekach”.) liczba farmaceutów przypadających na pacjenta jest mniejsza niż liczba lekarzy. Dostęp do aptek jest jednak zdecydowanie łatwiejszy niż do przychodni. Sprawia to, że jesteśmy często dla pacjenta pracownikami służby zdrowia „pierwszego kontaktu”.

W najnowszym raporcie Międzynarodowej Federacji Farmaceutycznej (FIP) (Patrz: “Szczepienia w aptekach – nowy podręcznik FIP”.) podkreślane jest znaczenie farmaceutów w promocji szczepień. Na podstawie rozmowy z pacjentem i znajomości stosowanych przez niego leków, farmaceuta może zidentyfikować osoby z grup ryzyka powikłań pogrypowych i rekomendować im zaszczepienie przeciwko grypie w sezonie jesienno-zimowym. Znając najważniejsze przyczyny rezygnacji ze szczepień, jest też w stanie odpowiedzieć na pytania i obawy pacjentów związane np. ze skutecznością szczepionki, czy jej możliwymi działaniami niepożądanymi. Ważną funkcją farmaceuty jest również informowanie o korzyściach, jakie daje zaszczepienie się na grypę oraz edukowanie pacjentów. Może się to odbywać poprzez wydawanie ulotek informacyjnych na temat szczepień. Materiały edukacyjne dla pacjentów można znaleźć np. na stronie Ogólnopolskiego Programu Zwalczania Grypy (OPZG).(Patrz: “OPZG – materiały do pobrania”.)

Doświadczenia innych krajów europejskich wskazują, że dobrym sposobem na zwiększenie stopnia wyszczepialności jest szczepienie zdrowych osób dorosłych w aptece przez farmaceutę. Omówienie potencjalnych korzyści z wprowadzenia takiego rozwiązania w Polsce będzie tematem kolejnego artykułu.

Piśmiennictwo

1. OPZG: Podsumowanie sezonu grypowego 2019/2020. 04.2020, pełny tekst.pdf⬏
2. Doniec Z., Mastalerz-Migas A., Jackowska T., Kuchar E., Sybilski A. ReCOMmendations for the treatment of INFLUENZA
   in children for Primary care physiciAnS – COMPAS INFLUENZA. Family Medicine & Primary Care Review. 2019, pełny tekst.pdf⬏
3. CBOS: Komunikat z badań – Polacy o szczepieniach przeciwko grypie. 2016, pełny tekst.pdf⬏