Uspokajający efekt waleriany jest znany od ponad dwóch tysięcy lat i był już opisywany przez starożytnych, greckich lekarzy – Hipokratesa i Dioskuridesa.
Przez ostatnie pięćset lat waleriana była często wykorzystywana w Europie jako środek uspokajający, stosowany przy nadmiernej nerwowości oraz skłonności do histerii. Znalazła zastosowanie także w leczeniu wzdęć i niestrawności. Figurowała w Farmakopei Stanów Zjednoczonych aż do 1946 roku.
Surowce
Korzeń kozłka – Valerianae radix
Skład chemiczny
Kierunki działania kozłka lekarskiego są determinowane przede wszystkim przez zawartość kwasów walerenowych oraz olejku eterycznego. W skład olejku eterycznego wchodzą mono- (np. octan i izowalerianian bornylu) i seskwiterpeny (pochodne waleranu, eudesmanu czy gwajanu). Walepotriaty (waltrat, acetowaltrat, dihydrowaltrat), irydoidy o budowie estrowej, łatwo ulegają rozkładowi do baldrynali. Początkowo wiązano właściwości uspokajające korzenia kozłka z walepotriatami – dzisiaj uważa się, że walepotriaty i baldrynale wykazują właściwości kancerogenne i mutagenne. Ich zawartość w korzeniu kozłka jest niska.
Działanie
Kozłek lekarski wykazuje działanie:
- anksjolityczne i nasenne,
- przeciwskurczowe.[1]
Zastosowanie poparte wynikami badań klinicznych
Prowadzone badania kliniczne potwierdziły zasadność stosowania kozłka na takie schorzenia jak:
- Bezsenność. Działa zarówno pojedynczo, jak i w kombinacji z koszyczkiem rumianku, liściem melisy, zielem męczennicy lub szyszkami chmielu.[2][3] Synergistyczne działanie substancji zawartych w korzeniu kozłka determinuje efekt uspokajający, przeciwlękowy i nasenny. Badania przedkliniczne dowodzą, że związki chemiczne zawarte w ekstraktach z korzenia kozłka modulują układ GABA-ergiczny poprzez zwiększenie wydzielania GABA (kwasu γ-aminomasłowego), hamowanie jego wychwytu zwrotnego i degradacji (dzięki zmniejszeniu aktywności transaminazy GABA w mózgu) lub modulację receptorów GABA.[4][5][6][7][8]
Wyciągi z korzenia kozłka mają ugruntowane zastosowanie medyczne (Well-established use) w leczeniu bezsenności.
Zastosowanie jako tradycyjny produkt leczniczy roślinny
Kozłek lekarski może być stosowany w leczeniu takich dolegliwości jak:
Zastosowanie w medycynie ludowej
Kozłek lekarski w medycynie ludowej jest stosowany na takie dolegliwości jak: zaburzenia żołądkowo-jelitowe (kozłek wykazuje działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego), przyspieszone bicie serca na tle nerwowym, menopauza i zespół napięcia przedmiesiączkowego (ekstrakt z korzenia kozłka istotnie łagodzi objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego, ale nie wykazuje działania sedatywnego w przypadku osób, u których nadmierne pobudzenie nie występuje).[11]
Interakcje
Należy unikać stosowania preparatów kozłka lekarskiego podczas terapii innymi lekami uspakajającymi. Możliwe jest wzajemne nasilenie działania sedatywnego. Nie należy też łączyć kozłka z alko-
holem.
W badaniach na szczurach równoczesne stosowanie kozłka i haloperidolu zwiększało efekty uboczne i stres oksydacyjny.
Bezpieczeństwo stosowania
Według monografii EMA kozłek lekarski nie jest zalecany kobietom w ciąży, karmiącym piersią oraz dzieciom do 12. roku życia ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa.
Kozłek lekarski może powodować takie działania niepożądane jak:
- senność o poranku, rzadko niepokojące sny lub efekt odwrotny od zamierzonego (bezsenność),[10][12]
- objawy ze strony przewodu pokarmowego i bóle głowy.[13]
Praktyczne wskazówki dla pacjentów
Istnieją badania kliniczne potwierdzające skuteczność kozłka w leczeniu bezsenności, ale wskazują one, że lepszy efekt uzyskuje się przy ciągłym stosowaniu w porównaniu z dawką jednorazową. Jednocześnie efekt nasenny poprawia się wraz z upływem czasu stosowania.
Kozłek zmniejsza czas potrzebny do zaśnięcia i obiektywnie poprawia jakość snu. Nie ma dowodów potwierdzających znaczące działania niepożądane, w tym nadmierną senność o poranku.
Zobacz też:
Przykładowe preparaty
Leki zawierające kozłek lekarski to:
- Korzeń kozłka (FLOS) – zioła do zaparzania (do stosowania w stanach nadpobudliwości nerwowej i zaburzeniach snu).
Kozłek lekarski lub wyciąg jest również składnikiem leków złożonych:
- Cardiol C – krople doustne (do stosowania w początkowej fazie niewydolności serca, w stanach łatwego męczenia się).
- Cholitol – płyn doustny (do stosowania w leczeniu niestrawności i schorzeniach dróg żółciowych).
- Doppelherz Enerovital Tonik K – płyn doustny (do stosowania wspomagająco na układ sercowo-naczyniowy).
- Krople nasercowe (Aflofarm, Amara, Farmina, Hasco) – krople doustne (do stosowania w łagodnych objawach niewydolności serca).
- Krople żołądkowe (Amara, Farmina) – krople doustne (do stosowania w leczeniu niestrawności).
- Krople żołądkowe forte (Herbapol) – krople doustne (do stosowania w leczeniu niestrawności).
- Neocardina – krople doustne (do stosowania w początkowym okresie niewydolności serca).
- Prostapol – płyn doustny (do stosowania w trudnościach w oddawaniu moczu związanych m. in. z łagodnym rozrostem prostaty).
Ponadto kozłek lekarski lub wyciąg jest składnikiem wielu preparatów złożonych o działaniu nasennym. Należą do nich:
- Baldivian Noc,
- Extraspasmina,
- Kalms,
- Krople uspokajające (Hasco),
- Krople walerianowe (Aflofarm/Amara/ Herbapol/Hasco),
- Tabletki uspokajające Labofarm,
- Lunapret,
- Neospasmina,
- Nervomix Forte,
- Nervosan,
- Nervosol i Nervosol K,
- Persen forte i Persen Noc.Sedomix,
- Senospasmina,
- Valdix,
- Valerin forte iValerin max,
- Valused, Valused Noc iValused Noc Plus.
Piśmiennictwo
- Hazelhoff B, Malingre TM, Meijer DK: Antispasmodic effects of valeriana compounds: an in-vivo and in-vitro study on the guinea-pig ileum. Arch Int Pharmacodyn Ther, 1982.⬏
- Stevinson C, Ernst E: Valerian for insomnia: a systematic review of randomized clinical trials. Sleep Med, 2000.⬏
- Taibi DM et al.: A systematic review of valerian as a sleep aid: safe but not effective. Sleep Med Rev, 2007.⬏
- Appel K, Rose T, Fiebich B, Kammler T, Hoffmann C, Weiss G: Modulation of the γ-aminobutyric acid (GABA) system by Passiflora incarnata L. Phytother Res, 2011.⬏
- Balderer G, Borbely AA: Effect of valerian on human sleep. Psychopharmacology (Berl), 1985.⬏
- Della Loggia R, Tubaro A, Redaelli C: Evaluation of the activity on the mouse CNS of several plant extracts and a combination of them. Riv Neurol, 1981.⬏
- Donath F et al.: Critical evaluation of the effect of valerian extract on sleep structure and sleep quality. Pharmacopsychiatry, 2000.⬏
- Savage K, Firth J, Stough C, Sarris J: GABA-modulating phytomedicines for anxiety: A systematic review of preclinical and clinical evidence. Phytother Res, 2018.⬏
- Kohnen R, Oswald WD: The effects of valerian, propranolol, and their combination on activation, performance, and mood of healthy volunteers under social stress conditions. Pharmacopsychiatry, 1988.⬏
- Wheatley D: Kava and valerian in the treatment of stressinduced insomnia. Phytother Res, 2001.⬏⬏
- Behboodi Moghadam Z, Rezaei E, Shirood Gholami R, Kheirkhah M, Haghani H: The effect of Valerian root extract on the severity of pre menstrual syndrome symptoms. J Tradit Complement Med, 2016.⬏
- Mills S, Bone K: Principles and practice of phytotherapy. London: Churchill Livingstone, 2000.⬏
- Ernst E et al.: The desktop guide to complementary and alternative medicine: An evidence-based approach. St Louis: Mosby, 2001.⬏
Bardzo ciekawy artykuł! Przeczytałem kiedyś, że w pediatrii dopuszczalne jest stosowanie przetworów z korzenia kozłka lekarskiego wolnych od walepotriatów i baldrynali (napar z korzenia), jednak książka jest dość leciwa (Schilcher H, Dorsch W,: Ziołolecznictwo w pediatrii. MedPharm, 2010).