Kserostomia nazywana jest potocznie suchością w ustach. W zależności od czynności ślinianek wyróżniana jest:
- kserostomia prawdziwa, w której uczucie suchości w ustach związane jest z brakiem lub niedostatecznym wydzielaniem śliny,
- kserostomia rzekoma (inaczej objawowa), w której pacjent skarży się na subiektywnie odczuwaną suchość ustach mimo zachowanego prawidłowego wydzielania śliny.
W zależności od badanej populacji ocenia się, że problem kserostomii dotyczy między 12 – 30% społeczeństwa, głównie kobiet w okresie menopauzy oraz osób powyżej 65. roku życia. Kserostomia pojawia się jako efekt naturalnego procesu starzenia, podczas którego dochodzi do zmniejszenia liczby komórek wydzielniczych w gruczołach ślinowych, jednak główną przyczyną jej występowania u osób w podeszłym wieku jest złożona farmakoterapia. Suchość w ustach jest działaniem niepożądanym wielu leków – w zależności od źródła szacuje się, że taki efekt wywołuje nawet 400 – 500 substancji dopuszczonych do stosowania w lecznictwie.[1][2][3]
Przykłady substancji, które mogą wywoływać kserostomię to:
- leki stosowane w łagodnym rozroście gruczołu krokowego – α1-adrenolityki (doksazosyna, tamsulozyny)
- leki stosowane chorobie Parkinsona (lewodopa)
- leki hipotensyjne (enalapril, perindopril, furosemid)
- leki neuroleptyczne (olanzapina, haloperidol)
- opioidowe leki przeciwbólowe (morfina, tramadol)
- pochodne benzodiazepiy (alprazolam, oksazepam)
- parasympatykolityki (bromek ipratropium).
Ślina jest wydzieliną odpowiadającą za utrzymanie homeostazy w jamie ustnej. Pełni wiele funkcji. Są to:[4]
- przygotowanie kęsa pokarmu do połknięcia, wstępne trawienie pokarmu przez amylazę i maltazę,
- utrzymanie właściwego pH (6,8 – 7,2) w jamie ustnej, które chroni przed rozwojem próchnicy,
- nawilżenie jamy ustnej istotne dla prawidłowego funkcjonowania aparatu mowy i odczuwania smaku,
- ochrona przed drobnoustrojami, m. in. wywołującymi próchnicę.
Suchość w ustach mogą wywoływać również leki przeciwdepresyjne (escitalopram, sertralina, paroksetyna, duloksetyna, amitryptylina) oraz przeciwalergiczne (cetyryzyna, loratadyna) coraz częściej stosowane wśród osób młodych. Przesuszenie śluzówek wywołują też leki stosowane w terapii trądziku nawet u młodzieży, np. izotretynoina. Zmniejszone wydzielanie śliny może być związane z leczeniem radiologicznym nowotworów głowy i szyi lub występowaniem niektórych chorób autoimmunologicznych takich jak zespół Sjögrena.
Objawy towarzyszące suchości w jamie ustnej są wyjątkowo uciążliwe i obniżają jakość życia pacjentów dlatego w tym artykule przyjrzymy się preparatowi Kserostemin. Kserostemin to wyrób medyczny przeznaczony do łagodzenia objawów suchości jamy ustnej związanej z niewystarczającą produkcją śliny, w tym w kserostomii. Może być używany zapobiegawczo przez osoby narażone na działanie czynników drażniących, np. dymu tytoniowego lub przebywanie w klimatyzowanych czy nadmiernie ogrzewanych pomieszczeniach.[5]
Skład wyrobu Kserostemin
Producent na stronie internetowej wyrobu Kserostemin opisuje działanie wybranych składników preparatu. Mają one pełnić następującą rolę:[6]:
- betaina – obniżenie utraty wody przez błony śluzowe, ochrona przed podrażnieniami,
- ksylitol – działanie nawilżające,
- wyciąg z aloe vera – ochrona przed wysychaniem,
- hialuronian sodu – działanie nawilżające,
- glicerol – działanie nawilżające ,
- olejek mięty polnej z obniżoną zawartością mentolu – działanie odświeżające,
- bufor fosforanowy – uzyskanie pH zbliżonego do naturalnego pH śliny, ochrona przed próchnicą.
Kserostemin nie zawiera sacharozy i alkoholu.[6]
Opinia do składu
Działanie łagodzące objawy kserostomii poniższych składników wyrobu potwierdzono w badaniach:
- Betaina to czwartorzędowy związek amoniowy o właściwościach zwilżających, występujący naturalnie w organizmie człowieka. Betaina zmniejsza drażniące właściwości laurylosiarczanu sodu, stosowanego jako detergent w kosmetykach, również w pastach do zębów.[7] W podwójnie zaślepionym badaniu większość pacjentów z suchością jamy ustnej wolała pastę zawierającą betainę od pasty placebo – komercyjnej pasty z fluorem. W przytaczanych publikacjach nie podano stężeń substancji w stosowanych produktach.[8]
- Ksylitol to węglowodanowy słodzik naturalnego pochodzenia. Zapobiega powstawaniu próchnicy, a stosowanie zawierających go sprayów i gum zmniejsza nasilenie objawów kserostomii.[9],[10] Bakterie wywołujące próchnicę nie posiadają zdolności do fermentacji ksylitolu. Może on również zmniejszać ich zdolność do przylegania co pozwala na łatwiejsze usunięcie ich z płytki nazębnej. W 2011 roku ukazały się wyniki publikacji oceniającej wpływ 3 – miesięcznego stosowania gum lub tabletek do żucia zawierających odpowiednio 1,18g i 1g ksylitolu 3 razy dziennie na ilość bakterii Streptococcus mutans w ślinie i poziom płytki nazębnej. Udowodniono, że stosowanie ksylitolu znacząco zmniejsza w ślinie ilość bakterii Streptococcus mutans, które są w głównej mierze odpowiedzialne za powstawanie próchnicy oraz zmniejsza odkładanie płytki nazębnej.[11] Z powodzeniem stosowano go u osób w podeszłym wieku w preparatach stymulujących wydzielani śliny. Badanie 2007 z roku wykazało, że stosowanie złożonych preparatów zawierających ksylitol, betainę oraz oliwę z oliwek zwiększało ilość wydzielanej śliny niestymulowanej oraz zmniejszało uczucie suchości w jamie ustnej i pragnienie. Nie podano stężeń substancji w badanych preparatach.[12]
- Kwas hialuronowy występuje naturalnie w organizmie człowieka w postaci soli sodowej. Substancja ta wiąże cząsteczki wody i jest składnikiem wielu preparatów o właściwościach nawilżających. Nie znalazłam badań klinicznych dotyczących wpływu stosowania preparatów zawierających kwas hialuronowy na śluzówkę jamy ustnej. Oceniano jednak jego wpływ na śluzówkę nosa. W randomizowanym badaniu klinicznym z 2020 roku udowodniono, że stosowanie aerozolu zawierającego kwas hialuronowy stężeniu 0,025% prowadziło do zmniejszenia uczucia suchości w nosie, świądu i bólu.[13] Wiadomo również, że ślina osób doświadczających suchości w jamie ustnej zawiera go mniej niż ślina osób bez objawów suchości.[14]
- Aloes. Około 99% żelu w liściach aloesu to woda. Zawarte w żelu mukopolisacharydy pomagają w wiązaniu wilgoci ze skórą i błoną śluzową jamy ustnej. Wyciąg z aloesu pobudza proliferację fibroblastów i syntezę kolagenu działając korzystnie na proces gojenia się ran. Stymuluje również układ odpornościowy oraz działa przeciwzapalnie przez hamowanie cyklooksygenazy.[15] W potrójnie zaślepionym badaniu klinicznym z 2021 roku oceniano skuteczność płynów do płukania jamy ustnej zawierającej imbir lub aloes w łagodzeniu objawów suchości jamy ustnej. Uczestnicy badania płukali usta trzykrotnie w ciągu dnia. Płyn zawierający 50% wyciągu z aloesu okazał się skuteczniejszy niż sól fizjologiczna, której używała grupa kontrolna, jednak mniej skuteczny niż płyn z imbirem.[16] Według przeglądu z 2012 roku płyny do płukania ust zawierające aloes można uznać za skuteczny środek profilaktyczny zapobiegający zapaleniom błon śluzowych.[17]
- Glicerol to alkohol polihydroksylowy posiadający zdolność wiązania wody z otoczenia. Jest uznawany za bezpieczny i nietoksyczny związek utrzymujący wilgoć. Higroskopijne właściwości glicerolu są dobrze znane jednak znalazłam niewiele badań dotyczących jego wpływu na nawilżenie śluzówki jamy ustnej. W randomizowanym badaniu klinicznym z 2019 roku stwierdzono, że bezpośrednio po zastosowaniu płynu do płukania jamy ustnej zawierającego 17% glicerolu uczucie suchości w ustach, ból i problemy z mową zmniejszały się jednak po dwóch godzinach od użycia nie obserwowano już takiego efektu.[18] Glicerol jest tani, łatwo dostępny i jest najczęściej stosowanym środkiem służącym do nawilżania jamy ustnej u pacjentów opieki paliatywnej. W niektórych krajach, np. w USA i Wielkiej Brytanii jego stosowanie do nawilżania śluzówki jamy ustnej nie jest rekomendowane właśnie ze względu na działanie higroskopijne, które może prowadzić do wiązania wody ze śluzówki i wywołania jej przesuszenia.[19]
- Bufor fosforanowy użyty w preparacie Kserostmin ma utrzymywać pH zbliżone do naturalnego pH śliny, które waha się pomiędzy wartościami 6,8-7,2. Utrzymanie pH śliny na właściwym poziomie jest ważne ze względu na zachowanie jej funkcji remineralizacyjnej. W warunkach chorobowych pH śliny spada i rozpoczyna się proces demineralizacji (demineralizacja zębiny zaczyna się przy pH 6,0 – 6,5, szkliwa przy pH 5,5), a pacjenci są bardziej narażeni na rozwój próchnicy.[20]
Dodatek olejku z mięty polnej ma pełnić rolę odświeżającą. Zastosowano olejek o obniżonej zawartości mentolu. Ze względu na potencjalnie drażniące działanie mentolu na i tak już wysuszoną śluzówkę jamy ustnej zmniejszenie jego zawartości wydaje się uzasadnionym działaniem.
Zadałam producentowi pytanie, na jakiej podstawie zostały dobrane składniki wyrobu. W odpowiedzi dostałam informację, że skład został opracowany przez specjalistów na podstawie przeprowadzonych badań i dostępnych publikacji naukowych. Nie zostały jednak przytoczone konkretne źródła. Nie udało mi się odnaleźć badań dla preparatu ze składem zbliżonym do produktu Kserostemin. Dysponujemy więc dowodami na skuteczność poszczególnych składników użytych w wyrobie, ale nie dla ich konkretnej kombinacji. Ponadto producent nie podaje stężeń składników w preparacie, więc nie mam możliwości odnieść przytaczanych przeze mnie wyników badań do wyrobu Kserostemin.
Forma wyrobu Kserostemin
Kserostemin to wyrób medyczny w postaci aerozolu do stosowania w jamie ustnej, który należy przechowywać w temperaturze od 8 to 25 °C. Nie określono terminu przydatności po otwarciu, więc pacjent powinien zużyć produkt przed upływem terminu przydatności.
Opinia na temat formy
W przytaczanych do tej pory badaniach oceniano wpływ na objawy suchości w jamie ustnej preparatów w różnych postaciach. Stosowanie zarówno past do zębów, płynów do płukania jak i sprayów przynosiło pacjentom ulgę.
Moim zdaniem forma aerozolu jest przyjazna dla pacjenta. Brak dodatkowych wymagań koniecznych dla zastosowania preparatu, np. dostęp do łazienki czy posiadanie ze sobą szczoteczki do zębów zwiększa wygodę stosowania produktu.
Stosowanie wyrobu Kserostemin
Kserostemin przeznaczony jest dla osób powyżej 12. roku życia. W zależności od potrzeb należy stosować od 3 do 5 rozpyleń kilka razy w ciągu dnia. Po rozpyleniu pacjent może rozprowadzić produkt językiem po jamie ustnej.
Opinia na temat stosowania
Nie określono maksymalnej liczby stosowanych w ciągu dnia rozpyleń.
Zgodnie z zaleceniami Amerykańskiego Towarzystwa Stomatologicznego (American Dental Association, ADA) substytuty śliny w kserostomii mogą być stosowane tak często, jak to konieczne. Chociaż nie leczą suchości w jamie ustnej, mogą zapewnić chwilową ulgę w objawach.[21]
Zobacz też: Vivomixx – Analiza produktu i opinia redakcji
Opinia redakcji o wyrobie Kserostemin
Liczba pacjentów doświadczających suchości w jamie ustnej będzie prawdopodobnie rosła wraz ze wzrostem średniej długości życia. Kserostomia obniża jakość życia cierpiących na nią osób. Pacjenci z kserostomią zgłaszają dolegliwości takie jak[4]:
- pieczenie podniebienia i języka,
- suchość i spękanie warg,
- lepkość w jamie ustnej,
- trudności w połykaniu i zaburzenia odczuwania smaku,
- nieprzyjemny posmak w ustach,
- obecność lepkiej, gęstej, czasem pienistej wydzieliny,
- utrudniona, niewyraźna mowa.
Objawom zgłaszanym przez pacjentów mogą towarzyszyć zmiany barwnikowe śluzówki oraz jej pęknięcia i owrzodzenia, kandydozy jamy ustnej, nieprzyjemny zapach z ust oraz nasilona próchnica i zapalenia dziąseł i przyzębia.[4]
Nie pozostawia więc wątpliwości fakt, że kserostomię trzeba leczyć. W 2017 roku opublikowano Stanowisko grupy roboczej ds. zapobiegania próchnicy w populacji osób dorosłych dotyczące zaburzeń wydzielania śliny u osób dorosłych i roli śliny w kontroli choroby próchnicowej.[4] Grupa robocza rekomenduje zachęcanie pacjentów do codziennej samokontroli stanu śluzówki oraz uzębienia. Pacjentom noszącym protezy zaleca zdejmowanie ich na noc oraz okresową dezynfekcję np. preparatami zawierającymi chlorheksydynę.
Wszystkim pacjentom z kserostomią zalecaj:[22][4]
- szczotkowanie zębów miękką szczoteczką przynajmniej 2 razy dziennie z użyciem łagodnej pasty z fluorem o niedrażniącym smaku bez laurylosiarczan sodu i regularne używanie nici dentystycznej,
- miejscowe stosowanie preparatów na bazie fluoru,
- regularne spożywanie płynów – najlepiej popijanie wody lub napojów bezcukrowych i bezkofeinowych małymi łykami,
- wykluczenie ostrych potraw, unikanie alkoholu i palenia papierosów,
- kontrolną wizytę u stomatologa 3 razy do roku.
Zalecenia ADA są podobne.[21]
Terapię kserostomii rozpoczyna się od stwierdzenia przyczyny jej występowania. Jeżeli jest nią choroba ogólnoustrojowa należy ją leczyć. Jeśli podejrzewamy, że jej występowanie może być związane ze stosowanymi przez pacjenta lekami konieczny jest kontakt z lekarzem w celu ustalenia możliwości modyfikacji terapii w zakresie stosowanych leków lub ich dawki. Kolejnym etapem leczenia kserostomii jest stymulacja wydzielania śliny przez ssanie bezcukrowych pastylek czy kostek lodu lub żucie gumy bez dodatku cukru. Ten sposób ma szansę sprawdzić się jedynie u osób z zachowaną czynnością ślinianek. Jeśli te metody okażą się nieskuteczne, można zastosować preparaty ślinozatępcze lub płukanie ust np. płynami zawierającymi fluor lub maceratem z siemienia lnianego.[4]
Zarówno z polskich rekomendacji jak i zaleceń ADA wynika, że włączanie substytutów śliny nie jest pierwszym krokiem w terapii kserostomii. Priorytetem jest edukacja pacjenta. Wdrożenie systematycznej i prawidłowej higieny znajduje odzwierciedlenie w wynikach terapeutycznych.[3],.[23] W przeglądzie Cochrane z 2011 roku stwierdzono, że nie ma mocnych dowodów, że jakakolwiek terapia miejscowa jest skuteczna w łagodzeniu objawów suchości w ustach.[24]
Ze względu na rosnący problem występowania kserostomii w związku ze starzeniem się społeczeństwa i zwiększaniem liczby zażywanych leków oraz obniżaniem jakości życia pacjentów przez jej objawy konieczne jest poszukiwanie sposobów radzenia sobie z suchością w ustach. W związku z tym uważam, że pojawianie się na rynku preparatów łagodzących uczucie suchości w jamie ustnej jest pozytywnym zjawiskiem, jednak moim zdaniem nie ma podstaw do ich rutynowej rekomendacji.
Warto wspomnieć, że w obrocie dostępne są preparaty w różnych formach przeznaczone dla pacjentów z objawami suchości w jamie ustnej o skuteczności potwierdzonej w badaniach (Xerostom). Według moich obserwacji są one jednak trudniej dostępne. ADA zaleca stosowanie bezalkoholowych płynów do płukania jamy ustnej zawierających glicerol, sorbitol lub ksylitol oraz innych preparatów OTC o właściwościach nawilżających w postaci tabletek do ssania, aerozoli i żeli, które wykazały skuteczność w tymczasowym łagodzeniu objawów suchości w jamie ustnej.[21]
Amerykańskie Stowarzyszenie ds. Walki z Rakiem (American Cancer Society) proponuje stosowanie łatwej w samodzielnym przygotowaniu płukanki do jamy ustnej złożonej z łyżeczki sody i ¼ łyżeczki soli kuchennej rozpuszczonych w 1 litrze wody.[25]
Moim zdaniem preparat Kserostemin można polecać pacjentom:
- u których modyfikacja farmakoterapii, która może leżeć u podłoża kserostomii i zmiana stylu życia nie przyniosły efektów lub w sytuacji, kiedy objawy są na tyle uciążliwe, że potrzebują ulgi w czasie ustalania przyczyny występowania suchości w ustach,
- bez zachowanej czynności ślinianek, którzy potrzebują środków ślinozastępczych, dla których najwygodniejszą do stosowania formą są aerozole.
Zobacz też: Pikopil – Analiza produktu i opinia redakcji
Podobne na rynku
Na rynku dostępne są inne preparaty przeznaczone do stosowania w suchości jamy ustnej takie jak:
- Xerostom (spray, płyn do płukania, żel, pastylki do ssania, gumy do żucia)
- MucoDry X (spray).
Piśmiennictwo
- Chałas, R., Bołtacz-Rzepkowska, E., Bagińska, J., Kwiatkowska, A., Marcinkowska-Ziemak M., Mielczarek A. (2017). Zaburzenia wydzielania śliny u osób dorosłych. Rola śliny w kontroli choroby próchnicowej – przegląd literatury. Stanowisko grupy roboczej ds. zapobiegania próchnicy w populacji osób dorosłych, Nowa Stomatol., 22(3): 142-147 pełny tekst⬏
- Guzik, Ł. (2009), Kserostomia — obraz kliniczny i terapia, Forum Medycyny Rodzinnej, 3(4), 292–296 pełny tekt⬏
- Tanasiewicz, M., Hildebrandt, T., & Obersztyn, I. (2016). Xerostomia of Various Etiologies: A Review of the Literature. Advances in clinical and experimental medicine : official organ Wroclaw Medical University, 25(1), 199–206. pełny tekst⬏⬏
- Chałas, R., Bołtacz-Rzepkowska, E., Bagińska, J., Kwiatkowska, A., Marcinkowska-Ziemak M., Mielczarek A. (2017). Zaburzenia wydzielania śliny u osób dorosłych. Rola śliny w kontroli choroby próchnicowej – przegląd literatury. Stanowisko grupy roboczej ds. zapobiegania próchnicy w populacji osób dorosłych, Nowa Stomatol., 22(3): 142-147 pełny tekst⬏⬏⬏⬏⬏⬏
- kserostemin.pl (2020) https://kserostemin.pl/ dostęp 12.01.2022⬏
- kserostemin.pl (2020) https://kserostemin.pl/ dostęp 12.01.2022⬏⬏
- Ship, J. A., McCutcheon, J. A., Spivakovsky, S., & Kerr, A. R. (2007). Safety and effectiveness of topical dry mouth products containing olive oil, betaine, and xylitol in reducing xerostomia for polypharmacy-induced dry mouth. Journal of oral rehabilitation, 34(10), 724–732. pełny tekst⬏
- Söderling, E., Le Bell, A., Kirstilä, V., & Tenovuo, J. (1998). Betaine-containing toothpaste relieves subjective symptoms of dry mouth. Acta odontologica Scandinavica, 56(2), 65–69. pełny tekst⬏
- Mäkinen, K. K., Mäkinen, P. L., Pape, H. R., Jr, Peldyak, J., Hujoel, P., Isotupa, K. P., Soderling, E., Isokangas, P. J., Allen, P., & Bennett, C. (1996). Conclusion and review of the Michigan Xylitol Programme (1986-1995) for the prevention of dental caries. International dental journal, 46(1), 22–34. abstrakt⬏
- Matear, D. W., & Barbaro, J. (2005). Effectiveness of saliva substitute products in the treatment of dry mouth in the elderly: a pilot study. The journal of the Royal Society for the Promotion of Health, 125(1), 35–41. abstrakt⬏
- Hanno, A. G., Alamoudi, N. M., Almushayt, A. S., Masoud, M. I., Sabbagh, H. J., & Farsi, N. M. (2011). Effect of xylitol on dental caries and salivary Streptococcus mutans levels among a group of mother-child pairs. The Journal of clinical pediatric dentistry, 36(1), 25–30. abstrakt⬏
- Ship, J. A., McCutcheon, J. A., Spivakovsky, S., & Kerr, A. R. (2007). Safety and effectiveness of topical dry mouth products containing olive oil, betaine, and xylitol in reducing xerostomia for polypharmacy-induced dry mouth. Journal of oral rehabilitation, 34(10), 724–732. abstrakt⬏
- Thieme, U., Müller, K., Bergmann, C., Bock, B., Wurzer-Materna, N., Shahab, T., Zeman, F., Eberhardt, Y., Huppertz, G., Koller, M., & Meiser, P. (2020). Randomised trial on performance, safety and clinical benefit of hyaluronic acid, hyaluronic acid plus dexpanthenol and isotonic saline nasal sprays in patients suffering from dry nose symptoms. Auris, nasus, larynx, 47(3), 425–434. pełny tekst⬏
- Higuchi, Y., Ansai, T., Awano, S., Soh, I., Yoshida, A., Hamasaki, T., Kakinoki, Y., & Takehara, T. (2009). Salivary levels of hyaluronic acid in female patients with dry mouth compared with age-matched controls: a pilot study. Biomedical research (Tokyo, Japan), 30(1), 63–68. pełny tekst⬏
- Atashi, V., Yazdannik, A., Mahjobipoor, H., Ghafari, S., Bekhradi, R., & Yousefi, H. (2018). The Effects of Aloe vera-Peppermint (Veramin) Moisturizing Gel on Mouth Dryness and Oral Health among Patients Hospitalized in Intensive Care Units: A Triple-Blind Randomized Placebo-Controlled Trial. Journal of research in pharmacy practice, 7(2), 104–110. pełny tekst⬏
- Badooei, F., Imani, E., Hosseini-Teshnizi, S., Banar, M., & Memarzade, M. (2021). Comparison of the effect of ginger and aloe vera mouthwashes on xerostomia in patients with type 2 diabetes: A clinical trial, triple-blind. Medicina oral, patologia oral y cirugia bucal, 26(4), e408–e413. pełny tekst⬏
- Ahmadi A. (2012). Potential prevention: Aloe vera mouthwash may reduce radiation-induced oral mucositis in head and neck cancer patients. Chinese journal of integrative medicine, 18(8), 635–640. abstrakt⬏
- Kvalheim, S. F., Marthinussen, M. C., Haugen, D. F., Berg, E., Strand, G. V., & Lie, S. A. (2019). Randomized controlled trial of the effectiveness of three different oral moisturizers in palliative care patients. European journal of oral sciences, 127(6), 523–530. https://doi.org/10.1111/eos.12655 abstrakt⬏
- Kvalheim, S. F., Xenaki, V., Kvalheim, A., Lie, S. A., Marthinussen, M. C., Strand, G. V., & Costea, D. E. (2019). Effect of glycerol on reconstructed human oral mucosa. European journal of oral sciences, 127(1), 19–26. abstrakt⬏
- Spirk, C., Hartl, S., Pritz, E., Gugatschka, M., Kolb-Lenz, D., Leitinger, G., & Roblegg, E. (2019). Comprehensive investigation of saliva replacement liquids for the treatment of xerostomia. International journal of pharmaceutics, 571, 118759. pełny tekst⬏
- ada.org. (2021). Xerostomia (Dry Mouth) Aktualizacja: 22.02.2021 https://www.ada.org/resources/research/science-and-research-institute/oral-health-topics/xerostomia dostęp 12.01.2022⬏⬏⬏
- Cohen, E. E., LaMonte, S. J., Erb, N. L., Beckman, K. L., Sadeghi, N., Hutcheson, K. A., Stubblefield, M. D., Abbott, D. M., Fisher, P. S., Stein, K. D., Lyman, G. H., & Pratt-Chapman, M. L. (2016). American Cancer Society Head and Neck Cancer Survivorship Care Guideline. CA: a cancer journal for clinicians, 66(3), 203–239. pełny tekst ⬏
- ada.org. (2021). Xerostomia (Dry Mouth) Aktualizacja: 22.02.2021 https://www.ada.org/resources/research/science-and-research-institute/oral-health-topics/xerostomia dostęp 12.01.2022⬏
- Furness, S., Worthington, H. V., Bryan, G., Birchenough, S., & McMillan, R. (2011). Interventions for the management of dry mouth: topical therapies. The Cochrane database of systematic reviews, (12), CD008934. https://doi.org/10.1002/14651858.CD008934.pub2 ⬏
- Cohen, E. E., LaMonte, S. J., Erb, N. L., Beckman, K. L., Sadeghi, N., Hutcheson, K. A., Stubblefield, M. D., Abbott, D. M., Fisher, P. S., Stein, K. D., Lyman, G. H., & Pratt-Chapman, M. L. (2016). American Cancer Society Head and Neck Cancer Survivorship Care Guideline. CA: a cancer journal for clinicians, 66(3), 203–239. pełny tekst⬏