Synonimy: kwasy tłuszczowe n-3 lub ω-3

Kwasy tłuszczowe omega-3 to nienasycone kwasy tłuszczowe, których ostatnie wiązanie podwójne w łańcuchu węglowym znajduje się przy trzecim od końca atomie węgla. Do tej grupy należą m.in. kwas α-linolenowy (ALA), kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz kwas dokozaheksaenowy (DHA).

Kwas α-linolenowy nie jest syntetyzowany przez organizm człowieka i musi być przyjmowany wraz z pożywieniem. Jego bogatym źródłem są oleje roślinne, m.in. lniany, rzepakowy, sojowy oraz orzechowy. Kwas ten jest prekursorem innych długołańcuchowych kwasów tłuszczowych omega-3, takich jak EPA i DHA. Pokarmy z wysoką zawartością EPA i DHA to tłuste ryby morskie oraz algi. W potocznym rozumieniu „olej rybny” jest tym samym, czym kwasy tłuszczowe omega-3, jednak należy pamiętać, że jest to duże uproszczenie – 1000 mg oleju rybnego zawiera jedynie około 300–400 mg kwasów omega-3.^[1] Na rynku dostępne są również preparaty zawierające estry etylowe kwasów omega-3, pozyskiwane z naturalnych olejów w procesie transestryfikacji (więcej informacji w rozdziale: Estry etylowe kwasów omega-3).

Działanie i zastosowanie kwasów omega-3

Kwasy tłuszczowe są metabolizowane do eikozanoidów (czytaj: ikozanoidów), do których należą m.in. prostaglandyny, prostacykliny, tromboksany i leukotrieny. Wykazują one różnorodną aktywność biologiczną i pełnią rolę np. w regulacji ciśnienia krwi, procesów krzepnięcia, odpowiedzi immunologicznej i zapalnej, a także wydzielania żołądkowego i kontroli akcji porodowej. Struktura i funkcja eikozanoidów pochodzących z kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 różni się. Generalnie te pochodzące z kwasów omega-6 działają m.in. prozapalnie i zwiększają krzepliwość krwi, podczas gdy metabolity kwasów omega-3 zmniejszają krzepliwość i odpowiedź zapalną. W dobrze zbilansowanej diecie proporcja kwasów tłuszczowych omega-3 do omega-6 powinna wynosić pomiędzy 1:1 a 1:4.^[2] Badania kliniczne potwierdziły skuteczność kwasów omega-3 w leczeniu chorób układu krążenia, w zaburzeniach gospodarki lipidowej, w zmniejszaniu powikłań porodowych i w poprawie funkcji poznawczych u dzieci. Kwasy omega-3 były badane pod kątem potencjalnego zastosowania w licznych wskazaniach, m.in. w astmie, chorobach jelit, zespole suchego oka, reumatoidalnym zapaleniu stawów, depresji czy demencji, jednak uzyskane wyniki są niewystarczające.

Skuteczność kwasów omega-3 potwierdzona w badaniach klinicznych

Badania kliniczne potwierdziły prawdopodobną skuteczność kwasów tłuszczowych omega-3 w schorzeniach i stanach takich jak:

• Choroby układu krążenia – potencjalna rola kwasów omega-3 w zmniejszaniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych została zauważona po analizie danych pochodzących z populacji Innuitów zamieszkujących Grenlandię. Pomimo spożywania nawet 38% kalorii w postaci tłuszczu (głównie ze źródeł morskich) wykazano w niej mniejszą częstość występowania choroby wieńcowej w porównaniu z innymi populacjami.^[3] Wiele przeglądów systematycznych, metaanaliz oraz badań klinicznych potwierdza, że suplementacja kwasów tłuszczowych omega-3 przez co najmniej rok powoduje zmniejszenie ogólnego ryzyka śmiertelności, zgonu sercowego i nagłego zgonu. Badanie populacyjne z 2016 roku wykazało, że spożywanie kwasów omega-3 (m.in. w postaci orzechów i oliwy z oliwek) przyczynia się do zmniejszenia ogólnej śmiertelności oraz śmiertelności z powodu chorób sercowo-naczyniowych.^[4] Metaanaliza z 2011 roku obejmująca 10 badań klinicznych wykazała, że kwasy tłuszczowe omega-3 wpływają pozytywnie na stan tętnic i zmniejszają ich sztywność, co może wpływać kardioprotekcyjnie.^[5] Zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia i związanego z nimi zgonu wykazano m.in. w metaanalizach opublikowanych w 2017 i 2019.^[6][7] Mimo licznych pozytywnych doniesień przegląd Cochrane z 2018 roku wykazał, że suplementacja kwasów omega-3 nie ma istotnego wpływu na śmiertelność ogólną oraz związaną z chorobami układu krążenia.^[8]
• Zaburzenia gospodarki lipidowej – metaanaliza 47 badań wykazała, że spożycie oleju rybnego zawierającego kwasy tłuszczowe omega-3 wpływa na zmniejszenie stężenia triglicerydów, lecz nie obniża poziomu cholesterolu całkowitego i LDL.^[9] Wiele wytycznych, m.in. Wytyczne Amerykańskiego Stowarzyszenia Endokrynologii Klinicznej oraz Wytyczne Stowarzyszenia Endokrynologicznego rekomendują stosowanie kwasów omaga-3 jako terapię wspomagającą w leczeniu hipertriglicerydemii.^[10][11]
• Ciąża – przegląd Cochrane z 2018 roku obejmujący 70 badań klinicznych z randomizacją wykazał, że suplementacja kwasów omega-3 w ciąży przyczynia się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia porodów przedwczesnych, zgonu okołoporodowego i niskiej masy urodzeniowej dziecka.^[12] Wytyczne Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP) z 2020 roku rekomendują suplementację co najmniej 200 mg DHA u wszystkich ciężarnych, natomiast w grupie kobiet obciążonych ryzykiem porodu przedwczesnego stosowanie 1000 mg DHA na dobę.^[13] Suplementację kwasami omega-3 w ciąży zaleca również WHO.
• Poprawa funkcji poznawczych u dzieci – dowody na skuteczność kwasów omega-3 w poprawie rozwoju funkcji poznawczych niemowląt i dzieci są niespójne. Podwójnie zaślepione badanie kliniczne z randomizacją z 2012 roku wykazało, że przyjmowanie DHA w dawce 600 mg dziennie przez 16 tygodni wpływa na poprawę wyniki w czytaniu w porównaniu z placebo w podgrupie dzieci w wieku 7–9 lat z problemami z czytaniem.^[14] W przeglądzie Cochrane z 2012 roku dowiedziono, że ogólnie istnieje niewiele dowodów na to, że suplementacja omega-3 przynosi jakiekolwiek korzyści w przypadku objawów ADHD u dzieci i młodzieży.^[15] W metaanalizie z 2014 roku obejmującej 34 badania z udziałem prawie 13 tys. pacjentów wykazano, że suplementacja omega-3 może poprawić rozwój funkcji poznawczych u niemowląt, ale nie u dzieci, dorosłych i osób starszych.^[16]

Niewystarczające lub brak dowodów na skuteczność kwasów omega-3

Brakuje wystarczających dowodów z wiarygodnych badań klinicznych, aby ocenić skuteczność suplementacji kwasów omega-3 w leczeniu astmy, łuszczycy, arytmii, mukowiscydozy, padaczki, chorób jelit (np. choroby Leśniowskiego-Crohna), zmniejszaniu częstości występowania udarów oraz ich wpływu hepatoprotekcyjnego. Małe badania kliniczne sugerują skuteczność suplementacji kwasów omega-3 w redukowaniu objawów zespołu suchego oka, skróceniu czasu pobytu w szpitalu oraz zmniejszeniu liczby infekcji pooperacyjnych u pacjentów na oddziałach intensywnej opieki medycznej, leczeniu bolesnego miesiączkowania oraz reumatoidalnego zapalenia stawów, a także zmniejszaniu objawów poważnych zaburzeń depresyjnych.

Spożywanie przynajmniej 180 mg dziennie DHA, co odpowiada ok. 3 posiłkom rybnym w tygodniu, może przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka demencji.^[17] Podwójnie zaślepione badanie kliniczne z udziałem 302 pacjentów powyżej 65. r.ż. nie wykazało jednak, aby suplementacja EPA oraz DHA przez 26 tygodni wpływała na poprawę jakości życia u starszych pacjentów.^[18]

Badano także potencjalne zastosowanie kwasów tłuszczowych omega-3 w zmniejszaniu stanu zapalnego, leczeniu otyłości, nowotworów i cukrzycy, jednak nie wykazały one skuteczności w tych wskazaniach.

Bezpieczeństwo stosowania kwasów omega-3

Kwasy omega-3 były bezpiecznie stosowane w dawkach niższych niż 3 g, a sporadyczne działania niepożądane obejmowały zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz nieprzyjemny posmak w ustach (głównie ze względu na fakt, że większość preparatów dostępnych w obrocie zawiera kwasy omega-3 pochodzące w oleju rybnego). Ze względu na możliwe zwiększenie prawdopodobieństwa krwawień przy stosowaniu wyższych dawek FDA zaleca, aby łączne dzienne spożycie kwasów omega-3 nie przekraczało 3 g, z czego nie więcej niż 2 g powinny pochodzić z suplementów diety. Ponadto osoby uczulone na owoce morza powinny zachować ostrożność podczas suplementacji kwasów omega-3.

Kwasy omega-3 w ciąży i podczas laktacji

Spożywanie odpowiedniej ilości kwasów tłuszczowych omega-3 wpływa pozytywnie na wydłużenie czasu trwania ciąży, zwiększenie masy urodzeniowej oraz zmniejszenie śmiertelności okołoporodowej i jest zalecane u kobiet ciężarnych.

Interakcje kwasów omega-3

Stosowanie dużych dawek kwasów omega-3 może wpływać na proces krzepnięcia krwi i wzmacniać działanie leków przeciwpłytkowych i/lub przeciwzakrzepowych. Teoretycznie kwasy omega-3 mogą również zwiększać poziom glukozy we krwi, co może osłabiać działanie leków przeciwcukrzycowych. DHA może obniżać ciśnienie krwi, więc ze względu na efekt addytywny należy zachować ostrożność przy suplementacji kwasów omega-3 u osób stosujących leki hipotensyjne.

Preparaty dostępne na rynku zawierające kwasy omega-3

Wybrane suplementy diety dostępne na rynku zawierające kwasy omega-3 zostały przedstawione w tabeli poniżej.

Wybrane suplementy diety zawierające kwasy omega-3.

Piśmiennictwo

1. Roth, E. M., Harris, W. S. (2010). Fish oil for primary and secondary prevention of coronary heart disease. Current atherosclerosis reports, 12(1), 66–72. https://doi.org/10.1007/s11883-009-0079-6⬏
2. Simopoulos A. P. (2002). The importance of the ratio of omega-6/omega-3 essential fatty acids. Biomedicine & pharmacotherapy = Biomedecine & pharmacotherapie, 56(8), 365–379. https://doi.org/10.1016/s0753-3322(02)00253-6⬏
3. Leaf, A., Kang, JX., Xiao, YF. (2008). Fish oil fatty acids as cardiovascular drugs. Curr Vasc Pharmacol. 2008;6(1):1-12.18220934⬏
4. Sala-Vila, A., Guasch-Ferré, M., Hu, F. B., Sánchez-Tainta, A., Bulló, M., Serra-Mir, M., López-Sabater, C., Sorlí, J. V., Arós, F., Fiol, M., Muñoz, M. A., Serra-Majem, L., Martínez, J. A., Corella, D., Fitó, M., Salas-Salvadó, J., Martínez-González, M. A., Estruch, R., Ros, E., PREDIMED Investigators, … B (2016). Dietary α-Linolenic Acid, Marine ω-3 Fatty Acids, and Mortality in a Population With High Fish Consumption: Findings From the PREvención con DIeta MEDiterránea (PREDIMED) Study. Journal of the American Heart Association, 5(1), e002543. https://doi.org/10.1161/JAHA.115.002543⬏
5. Pase, M. P., Grima, N. A., Sarris, J. (2011). Do long-chain n-3 fatty acids reduce arterial stiffness? A meta-analysis of randomised controlled trials. The British journal of nutrition, 106(7), 974–980. https://doi.org/10.1017/S0007114511002819⬏
6. Maki, K. C., Palacios, O. M., Bell, M., Toth, P. P. (2017). Use of supplemental long-chain omega-3 fatty acids and risk for cardiac death: An updated meta-analysis and review of research gaps. Journal of clinical lipidology, 11(5), 1152–1160.e2. https://doi.org/10.1016/j.jacl.2017.07.010⬏
7. Hu, Y., Hu, F. B., Manson, J. E. (2019). Marine Omega-3 Supplementation and Cardiovascular Disease: An Updated Meta-Analysis of 13 Randomized Controlled Trials Involving 127 477 Participants. Journal of the American Heart Association, 8(19), e013543. https://doi.org/10.1161/JAHA.119.013543⬏
8. Abdelhamid, A. S., Brown, T. J., Brainard, J. S., Biswas, P., Thorpe, G. C., Moore, H. J., Deane, K. H., AlAbdulghafoor, F. K., Summerbell, C. D., Worthington, H. V., Song, F., Hooper, L. (2018). Omega-3 fatty acids for the primary and secondary prevention of cardiovascular disease. The Cochrane database of systematic reviews, 7(7), CD003177. https://doi.org/10.1002/14651858.CD003177.pub3⬏
9. Eslick, G. D., Howe, P. R., Smith, C., Priest, R., Bensoussan, A. (2009). Benefits of fish oil supplementation in hyperlipidemia: a systematic review and meta-analysis. International journal of cardiology, 136(1), 4–16. https://doi.org/10.1016/j.ijcard.2008.03.092⬏
10. Berglund, L., Brunzell, J. D., Goldberg, A. C., Goldberg, I. J., Sacks, F., Murad, M. H., Stalenhoef, A. F., Endocrine society (2012). Evaluation and treatment of hypertriglyceridemia: an Endocrine Society clinical practice guideline. The Journal of clinical endocrinology and metabolism, 97(9), 2969–2989. https://doi.org/10.1210/jc.2011-3213⬏
11. Jellinger, P. S., Smith, D. A., Mehta, A. E., Ganda, O., Handelsman, Y., Rodbard, H. W., Shepherd, M. D., Seibel, J. A., AACE Task Force for Management of Dyslipidemia and Prevention of Atherosclerosis (2012). American Association of Clinical Endocrinologists’ Guidelines for Management of Dyslipidemia and Prevention of Atherosclerosis. Endocrine practice : official journal of the American College of Endocrinology and the American Association of Clinical Endocrinologists, 18 Suppl 1, 1–78. https://doi.org/10.4158/ep.18.s1.1⬏
12. Middleton, P., Gomersall, J. C., Gould, J. F., Shepherd, E., Olsen, S. F., Makrides, M. (2018). Omega-3 fatty acid addition during pregnancy. The Cochrane database of systematic reviews, 11(11), CD003402. https://doi.org/10.1002/14651858.CD003402.pub3⬏
13. Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników. (2020). Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych.⬏
14. Richardson, A. J., Burton, J. R., Sewell, R. P., Spreckelsen, T. F., Montgomery, P. (2012). Docosahexaenoic acid for reading, cognition and behavior in children aged 7-9 years: a randomized, controlled trial (the DOLAB Study). PloS one, 7(9), e43909. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0043909⬏
15. Gillies, D., Sinn, J., Lad, S. S., Leach, M. J., Ross, M. J. (2012). Polyunsaturated fatty acids (PUFA) for attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) in children and adolescents. The Cochrane database of systematic reviews, 2012(7), CD007986. https://doi.org/10.1002/14651858.CD007986.pub2⬏
16. Jiao, J., Li, Q., Chu, J., Zeng, W., Yang, M., Zhu, S. (2014). Effect of n-3 PUFA supplementation on cognitive function throughout the life span from infancy to old age: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. The American journal of clinical nutrition, 100(6), 1422–1436. https://doi.org/10.3945/ajcn.114.095315⬏
17. Johnson, E. J., Schaefer, E. J. (2006). Potential role of dietary n-3 fatty acids in the prevention of dementia and macular degeneration. The American journal of clinical nutrition, 83(6 Suppl), 1494S–1498S. https://doi.org/10.1093/ajcn/83.6.1494S⬏
18. van de Rest, O., Geleijnse, JM., Kok, FJ., et al. (2009). Effect of fish oil supplementation on quality of life in a general population of older Dutch subjects: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. J Am Geriatr Soc. 2009;57(8):1481-1486.19549020⬏