Cześć tu Magdalena Burat. Witam w programie Pogadanki Farmaceutyczne. Dziś opowiem Wam o metforminie. O czym należy poinformować pacjenta przy wydawaniu leku z apteki? Jakich praktycznych porad mu udzielić? Zapraszam.
Historia metforminy zaczyna się od rośliny zwanej rutwicą lekarską, bogatej w guanidynę, czyli substancję o właściwościach hipoglikemizujących. Z biegiem lat zsyntezowano pochodne tego związku, w tym metforminę i część z nich (ale nie metformina) znalazła zastosowanie w leczeniu cukrzycy. Niestety zaprzestano ich podawania z powodu znacznej toksyczności. Od tego czasu metformina przewijała się na kartach historii jako lek przeciwmalaryczny i przeciwgrypowy, by w końcu w 1995 roku zostać uznaną jako lek przeciwcukrzycowy w USA. Z biegiem lat metformina stała się najczęściej przepisywanym lekiem obniżającym stężenie glukozy we krwi na świecie z potencjałem do dalszych zastosowań terapeutycznych.
Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2023 roku, metformina obok analogów GLP-1 i inhibitorów SGLT2 jest lekiem pierwszego wyboru przy rozpoczynaniu leczenia farmakologicznego cukrzycy typu 2insul. Znajduje też zastosowanie w terapii nieprawidłowej tolerancji glukozy, czyli stanu przedcukrzycowego, gdy za pomocą niskokalorycznej diety i ćwiczeń fizycznych nie można uzyskać prawidłowego stężenia glukozy we krwi oraz w leczeniu zespołu policystycznych jajników.
Metformina pomaga utrzymać prawidłowy poziom glukozy na czczo i po posiłkach na drodze trzech mechanizmów. Przede wszystkim zmniejsza wytwarzanie glukozy w wątrobie poprzez hamowanie glukoneogenezy i glikolizy oraz zwiększa wrażliwość na insulinę w mięśniach wzmagając obwodowy wychwyt glukozy i jej zużycie. Opóźnia także absorbcję glukozy w jelitach oraz pobudza syntezę glikogenu. Wywiera też korzystny wpływ na metabolizm lipidów.
Przejdźmy teraz do sedna – jakie informacje warto przekazać pacjentowi przy każdym wydaniu preparatu z apteki, o czym poinformować w razie dodatkowych pytań, a o czym lepiej nie wspominać?
Poinformuj pacjenta, że na początku leczenia metforminą mogą pojawić się działania niepożądane ze strony układu pokarmowego, takie jak: biegunki, nudności, czy wzdęcia, które jednak w większości przypadków mają charakter przemijający i ustępują po kilku dniach od rozpoczęcia terapii. Zaznacz, że jeśli objawy te będą bardzo dokuczliwe, w żadnym wypadku nie wolno samodzielnie odstawiać leku, ale należy udać się do lekarza w celu dostosowania dawki lub zmiany leku. Zaleć przyjmowanie metforminy w trakcie lub bezpośrednio po posiłku, gdyż takie postępowanie może przyczynić się do złagodzenia objawów ze strony przewodu pokarmowego.
W przypadku uciążliwej biegunki lub wymiotów związanych z przyjmowaniem metforminy, zaleć pacjentowi, aby dbał o właściwe nawodnienie organizmu, ponieważ niedostateczna podaż płynów przy stosowaniu tego leku zwiększa ryzyko wystąpienia kwasicy mleczanowej.
Odradź pacjentowi spożywanie alkoholu podczas terapii metforminą, ponieważ zwiększa on szansę na wystąpienie działań niepożądanych.
Dodatkowo zarekomenduj badanie stanu nerek oraz ocenę ryzyka niedoboru witaminy B12 przynajmniej raz w roku.
Przekaż też pacjentowi, że metformina jest bezpiecznym i zwykle dobrze tolerowanym lekiem. Obarczona jest bardzo niskim ryzykiem wystąpienia epizodów hipoglikemii. Dodatkowo korzystnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy, zmniejsza częstość występowania i śmiertelność incydentów sercowo-naczyniowych. W badaniu klinicznym z 2010 roku wykazano, że stosowanie metforminy przez 2 lata wiązało się ze znacznym spadkiem ogólnej śmiertelności.
Jeśli starczy czasu przekaż pacjentowi, że wprawdzie stosowanie metforminy w monoterapii jest obarczone bardzo niskim ryzykiem wystąpienia hipoglikemii, ale może ono wzrosnąć w przypadku terapii skojarzonej np. z insuliną. Poinformuj więc pacjenta, że jeśli zaobserwuje u siebie objawy takie jak: drżenie, potliwość, dezorientacja, uczucie głodu, powinien spożyć 15 g glukozy lub innych cukrów prostych i po 15 minutach skontrolować glikemię. Jeśli jej wartość nie będzie prawidłowa, czynność powtórzyć. Aby zapobiegać ewentualnym epizodom hipoglikemii zaleć pacjentowi regularne spożywanie posiłków. Doradź, żeby zawsze miał przy sobie kostki cukru lub sok owocowy.
Warto też wiedzieć, że przyjmowanie metforminy sprzyja redukcji masy ciała, co jest pożądanym efektem w przypadku pacjentów cierpiących na cukrzycę typu 2. Jak wynika z przeglądu systematycznego z metaanalizą z 2019 roku, metformina jest skuteczna w redukcji masy ciała zarówno u pacjentów chorujących na cukrzycę, jak i zdrowych. Może więc być stosowana off label jako lek na odchudzanie.
Metformina znajduje też zastosowanie w leczeniu zespołu policystycznych jajników, w skrócie PCOS. Około 50-70% pacjentek cierpiących na tą chorobę zmaga się insulinoopornością i wynikającą z niej hiperinsulinemią. Narażone są też na wiele powikłań, takich jak choroby sercowo-naczyniowe czy nadciśnienie. Metformina pozwala na odwrócenie wielu nieprawidłowości metabolicznych związanych z PCOS. Według przeglądu Cochrane z 2017 roku, metformina może zmniejszać poziom testosteronu i insuliny u kobiet zmagających się z tą chorobą.
Na koniec ciekawostka. Pojawiły się badania sugerujące, że metformina może być stosowana w leczeniu innych chorób niż cukrzyca czy stan przedcukrzycowy. Autorzy badania klinicznego z 2022 roku wysnuli wniosek, że metformina może zmniejszać ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera w populacji ogólnej. Wydaje się też, że może wykazywać działanie przeciwnowotworowe.
To już wszystko. Dziękuję za uwagę i do zobaczenia w kolejnym odcinku.
