Pacjentka, która realizuje receptę na lek z metotreksatem, może pytać o konsekwencje zajścia w ciążę w czasie leczenia. Czy leki zawierające metotreksat, dostępne w formie tabletek doustnych i roztworów do wstrzykiwań, mogą być bezpiecznie przyjmowane przez kobiety ciężarne?
Krótka odpowiedź
Nie, przyjmowanie metotreksatu w czasie ciąży jest bezwzględnie przeciwwskazane. Metotreksat wykazuje działanie teratogenne u ludzi i może powodować zwiększone ryzyko występowania poronień samoistnych, wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu i wad wrodzonych. Ponadto dawki metotreksatu wyższe od terapeutycznych, przekraczające 50 mg/m2, mają działanie poronne i są wykorzystywane do przerywania ciąży.
Wyjaśnienie
Działanie teratogenne i poronne metotreksatu potwierdzają badania embriologiczne prowadzone na zwierzętach oraz dane kliniczne pochodzące z raportów przypadków u ludzi. Metotreksat jest antymetabolitem kwasu foliowego, który blokuje przemianę tego kwasu w postać aktywną – kwas tetrahydrofoliowy, niezbędny do syntezy składników DNA i RNA oraz rozwoju cewy nerwowej embrionu. Niedobór aktywnej postaci kwasu foliowego ma udokumentowane działanie embriotoksyczne, co sugeruje mechanizm teratogennego działania metotreksatu. U dzieci, których matki były narażone w czasie ciąży na metotreksat, odnotowano ciężkie wady rozwojowe, takie jak: bezmózgowie, przepuklinę oponowo-rdzeniową, rozszczep kręgosłupa, zaburzenia skostnienia czaszki, brak kości czaszki, zaburzenia budowy stóp, wodogłowie, zaburzenia budowy podniebienia, nieprawidłowe osadzenie oczu i uszu, deformacja łokci, skrócenie kończyn, upośledzenie umysłowe, hiperteloryzm. Metotreksat przyjęty do 8 tygodnia ciąży, nawet jednorazowo, w wysokiej dawce (50 mg/m2), wywołuje poronienie w 95% przypadków.[1]
Według międzynarodowych wytycznych stosowania metotreksatu, leku nie należy stosować przez co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Nie powinien być on również przyjmowany podczas trwania ciąży.[2] Ponadto w charakterystykach leków zawierających metotreksat znajdują się zalecenia, by kobiety w wieku rozrodczym stosowały skuteczną metodę leczenia i do 6 miesięcy po jego zakończeniu.
Klasyfikacja Briggs’a
Według klasyfikacji Briggs’a metotreksat jest przeciwwskazany dla kobiet ciężarnych. Dane z badań z udziałem ludzi sugerują wysokie ryzyko poronień i zaburzeń rozwojowych płodu związanych ze stosowaniem metotreksatu w czasie ciąży.
Dane kliniczne pochodzące od kobiet, które w czasie ciąży przyjmowały leki z metotreksatem, sugerują działanie poronne i teratogenne tych leków. Największą szkodliwość metotreksatu zaobserwowano w czasie organogenezy płodu (od 8 do 10 tygodnia, licząc od pierwszego dnia ostatniego krwawienia miesiączkowego). U płodów eksponowanych na metotreksat stwierdzono wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrostu, zaburzenia kostnienia czaszki i rozwoju kończyn, a także upośledzenie umysłowe.[3]
Klasyfikacja FDA
Według nieaktualnej od 2015 roku klasyfikacji FDA, metotreksat jest zaklasyfikowany do kategorii X. Leki kategorii X zostały określone jako bezwzględnie przeciwwskazane do stosowania w czasie ciąży, ponieważ badania przeprowadzone na zwierzętach lub u ludzi wykazały nieprawidłowości u płodu w wyniku stosowania danego leku, bądź istnieją dowody na niekorzystne działanie leku na płód ludzki i ryzyko zdecydowanie przewyższa potencjalne korzyści z jego zastosowania.
Zobacz też: Metotreksat a karmienie piersią
Bezpieczeństwo według ChPL
Według informacji zawartych w wybranych ChPL leków z metotreksatem:
- „W badaniach na zwierzętach wykazano szkodliwy wpływ metotreksatu na rozrodczość, zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży. Wykazano, że metotreksat ma działanie teratogenne u ludzi. Notowano przypadki śmierci płodu, poronień i/lub wad wrodzonych (np. dotyczących twarzoczaszki, układu krążenia, ośrodkowego układu nerwowego lub kończyn).”[4]
- Methotrexat-Ebewe. „U ludzi metotreksat ma silne działanie teratogenne i narażenie na jego wpływ w czasie ciąży powoduje zwiększenie ryzyka poronień samoistnych, wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu i wad wrodzonych. Poronienia samoistne notowano u 42,5% kobiet narażonych w czasie ciąży na małe dawki metotreksatu (poniżej 30 mg/tydzień), w porównaniu ze wskaźnikiem 22,5%, notowanym u pacjentek z analogiczną chorobą, przyjmujących leki inne niż metotreksat. Ciężkie wady wrodzone występowały u 6,6% żywych urodzeń u kobiet narażonych w czasie ciąży na małe dawki metotreksatu, w porównaniu z około 4% żywych urodzeń u pacjentek z analogiczną chorobą przyjmujących leki inne niż metotreksat.”[5]
Zobacz też:
- Metotreksat z Metypredem czy Plaquenilem? Case study
- Jaki lek przeciwbólowy z metotreksatem? – Case study
Piśmiennictwo
- Lloyd, M. E., Carr, M., McElhatton, P., Hall, G. M., Hughes, R. A. (1999). The effects of methotrexate on pregnancy, fertility and lactation. QJM: Monthly Journal of the Association of Physicians, 92(10), 551–563. https://doi.org/10.1093/qjmed/92.10.551⬏
- Tłustochowicz, M. i Tłustochowicz, W. (2016). International guidelines of methotrexate use in rheumatic diseases with a focus on rheumatoid arthritis. Reumatologia/Rheumatology Supplements, 12-14. https://doi.org/10.5114/reum.2016.59993⬏
- Briggs, G. G., Freeman, R. K., Towers, C. V., Forinash, A. B. (2017). Drugs in pregnancy and lactation: a reference guide to fetal and neonatal risk. Eleventh edition. Lippincott Williams & Wilkins.⬏
- Medac. (2021). ChPL Metex. Pobrano z: https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl⬏
- Ebewe Pharma. (2021). ChPL Methotrexat-Ebewe. Pobrano z: https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl⬏