Niedobory witamin i składników mineralnych (ang. vitamins and micronutrients deficiency) to grupa powszechnie występujących nieprawidłowości żywieniowych, które mogą prowadzić do osłabienia organizmu, obniżenia odporności czy rozwoju poważniejszych schorzeń wynikających ze specyficznych niedoborów.^[1] Pacjenci onkologiczni to grupa osób szczególnie narażona na niedobór mikroskładników, ponieważ:^[2]

• sprzyja temu proces zapalny, który stale toczy się u osoby chorej na nowotwór,
• jest to działanie niepożądane wielu cytostatyków,
• często u pacjentów dochodzi do utraty apetytu i niedożywienia (niedoboru makroskładników) co rzutuje na podaż witamin i składników mineranych (mikroskładników).

Jak wspomniano, wiele leków stosowanych w onkologii negatywnie wpływa na wchłanianie witamin i składników mineralnych. Przegląd często stosowanych cytostatyków, które mogą prowadzić do niedoboru konkretnych substancji, w zestawieniu z ewentualnymi konsekwencjami tych niedoborów, przedstawiono w tabeli poniżej.^[2]

Objawy

Objawy różnią się w zależności od tego, którego mikroskładnika dotyczy niedobór:^[3][4]

• witamina B₁ (tiamina) – zaburzenia neurologiczne (często neuropatia obwodowa, parestezje), ogólne osłabienie organizmu, niewydolność krążenia (postać krążeniowa), obrzęki (postać mokra),
• witamina B₂ (ryboflawina) – złuszczanie się błon śluzowych, zapalenie kątów jamy ustnej (zajady),
• witamina B₃ (niacyna, witamina PP) – stany zapalne skóry, w tym przy ciężkim niedoborze – pelagra (Ryc.1),
• witamina B₉ (kwas foliowy) – zapalenie jamy ustnej, niedokrwistość megaloblastyczna, utrata apetytu i masy ciała,
• witamina B₁₂ (cyjanokobalamina) – niedokrwistość megaloblastyczna, mrowienie kończyn, zaburzenia pamięci, ból języka, utrata apetytu,
• witamina C – podskórne krwawienia i siniaki, powolne gojenie ran, wypadanie włosów i zębów,
• witamina K – krwawienia (np. z nosa, dziąseł), krwiomocz,
• witamina D – osteoporoza, spadek odporności i większe ryzyko infekcji,
• selen – wypadanie włosów, obniżenie poziomu koncentracji, zaburzenia spermatogenezy,
• L-karnityna – obniżenie siły mięśniowej, zmęczenie, drażliwość, spowolnienie koordynacji ruchowej.

Różnicowanie

Objawy niedoboru witamin i składników mineralnych często nie są specyficzne, w związku z czym nie zawsze łatwo je różnicować. Natomiast u pacjentów onkologicznych, którzy przyjmują chemioterapię, wiadomo niedoboru jakich mikroskładników zwykle należy się spodziewać. Różnicowanie należy przeprowadzić u pacjentów, u których podejrzewa się:

• niedobory witamin B₁, B₆ i B₁₂ – objawiają się zaburzeniami neurologicznymi i należy wykluczyć poważniejsze schorzenia neurologiczne, np. chorobę Parkinsona lub parkinsonizm polekowy, który może się pojawić u pacjentów stosujących leki przeciwwymiotne o aktywności antydopaminergicznej (np. metoklopramid, tietyloperazyna),
• Niedobór witaminy K – najczęściej obejmuje występowanie krwawień, które również mogą być związane uszkodzeniami nerek (krwiomocz) czy krwawieniami z przewodu pokarmowego (krew w stolcu) w wyniku przewlekłego stosowania NLPZ,
• Niedobór witaminy D – częste infekcje mogą świadczyć również o zbyt niskim poziomie przeciwciał i leukocytów wskutek, np. leczenia immunosupresyjnego,
• Niedobór witaminy B₃ – u pacjentów z cukrzycą może być mylony z zespołem stopy cukrzycowej, który jednak oszczędza skórę dłoni – w przeciwieństwie do pelagry,
• Niedobór selenu – zaburzenia libido mogą być również działaniem niepożądanym leków wpływających na układ serotoninergiczny, np. SSRI stosowanych w leczeniu depresji.

Konieczność skierowania do lekarza

Pacjenta onkologicznego należy zawsze skierować do lekarza, jeśli ani włączenie żywienia specjalistycznego ani doustna suplementacja preparatami witaminowymi, nie przynosi oczekiwanych efektów. Za objawy alarmowe należy uznać:

• często występujące infekcje,
• zaburzenia libido,
• wszelkie zmiany skórne,
• krwiomocz,
• krew w stolcu,
• częste krwawienia z nosa i dziąseł,
• zaburzenia neurologiczne (parestezje, spowolnienie koordynacji ruchowej, ból lub pieczenie języka),
• powolne gojenie ran.

Leczenie

W leczeniu niedoborów witamin i składników mineralnych stosuje się preparaty, które te mikroskładniki zawierają i tym samym uzupełniają ich niedobory. Na rynku dostępna jest cała gama preparatów zawierających witaminy i/lub składniki mineralne, należących do różnych kategorii produktowych. Jeśli pacjent równocześnie jest niedożywiony pod względem białkowo-energetycznym warto pamiętać o preparatach doustnego żywienia w postaci gotowych mieszanek, które jako kompletne pod względem odżywczym zawierają dodatek mikroskładników.^[4]

Czytaj też: Niedożywienie – Jak rozpoznać i różnicować?

Piśmiennictwo

1. Zabłocka, K., Gołecki, M., Ilow, R., Porębska, I., Kosacka, M., Biernat, J. i Jankowska, R. (2009). Ocena sposobu żywienia pacjentów z nowotworami płuc. Zawartość witamin i składników mineralnych w całodziennej racji pokarmowej. Cz. II. Bromatologia i Chemia toksykologiczna, 42(2), 123-130. https://www.ptfarm.pl/pub/File/bromatologia_2009/bromatologia_2_2009/Bromat%202,2009%20s.%20123-130.pdf⬏
2. Grober, U., Holzhauer, P., Kisters, K., Holick, M. F. i Adamietz, I. A. (2016). Micronutrients in oncological intervention. Nutrients, 8(3):163. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4808891/⬏⬏
3. Dreizen, S., McCredie, K. B., Keating, M. J. i Andersson, B. S. (1990). Nutritional deficiencies in patients receiving cancer chemotherapy. Postgraduate Medicine, 87(1), 163-170. https://doi.org/10.1080/00325481.1990.11704531⬏
4. The Linus Pauling Institute’s Micronutrient Information Center. https://lpi.oregonstate.edu/mic⬏⬏