Mimo, że na celiakię (najcięższą postać nietolerancji glutenu) cierpi tylko około 0,7-1% populacji, obecnie bardzo wiele osób unika w swojej diecie produktów zawierających gluten. Istnieje bowiem inne schorzenie określane mianem „nadwrażliwości na gluten niezwiązanej z celiakią”, która wywołuje niepożądane reakcje na gluten u osób nie chorujących na celiakię^[1].

Czym jest gluten?

Gluten jest grupą białek znajdujących się w ziarnach zbóż takich jak pszenica, orkisz, żyto czy jęczmień. Dwoma głównymi białkami glutenu jest gliadyna i glutenina, z których to właśnie ta pierwsza jest podejrzewana o niekorzystny wpływ na organizm ludzi z nietolerancją glutenu^[2][3].

Podczas mieszania z wodą białka glutenu ulegają sieciowaniu poprzecznemu i tworzą lepką sieć o konsystencji podobnej do kleju. Można to zaobserwować wyrabiając ciasto.^[4]. Sama nazwa “gluten” pochodzi właśnie od tej właściwości białek z tej grupy. Gluten odpowiada za elastyczność i zdolność ciasta do wyrastania podczas pieczenia, poprzez zamykanie wewnątrz cząstek gazu. Zapewnia on również odpowiednią teksturę chleba i innych wypieków.

Schorzenia związane z nietolerancją glutenu

Istnieje wiele chorób związanych bezpośrednio lub pośrednio z pszenicą i glutenem^[5]. Najbardziej znaną jest celiakia (choroba trzewna, będąca schorzeniem autoimmunologicznym^[6]. U pacjentów z celiakią układ odpornościowy rozpoznaje gluten jako obce białko i wytwarza przeciwko niemu przeciwciała. Dodatkowo po ekspozycji na gluten układ immunologiczny zaczyna atakować własne komórki ściany jelita (enterocyty), co powoduje jej poważne uszkodzenia. Wydaje się, że odsetek osób dotkniętych celiakią rośnie, a większość osób cierpiących na tę chorobę nie zdaje sobie z tego sprawy^[7][8][9].

Schorzenie nazywane „nadwrażliwością na gluten niezwiązaną z celiakią” (dalej określane mianem nietolerancji glutenu) ma inne przyczyny i patomechanizm niż celiakia^[10]. Jednakże objawy obu schorzeń są zwykle podobne i obejmują zarówno objawy z układu trawiennego i inne^[11].

Istnieje również alergia na pszenicę, która występuje stosunkowo rzadko i prawdopodobnie dotyczy mniej niż 1% populacji^[12].

Niepożądane reakcje na gluten zostały powiązane z wieloma innymi schorzeniami takimi jak ataksja móżdżkowa, choroba Hashimoto, cukrzyca typu 1, autyzm, schizofrenia czy depresja^{[13][14][15][16][17][18][19]}.

Nie oznacza to oczywiście, że gluten wywołuje te choroby, a jedynie że może on pogarszać ich przebieg wśród osób cierpiących na dane schorzenia. W kontrolowanych próbach klinicznych udowodniono, że dieta bezglutenowa może być pomocna, ale wymaga to dalszych badań. Chociaż te doniesienia nie zostały całkowicie udowodnione, należy traktować je poważnie, w związku z możliwym zagrożeniem.

Czytaj też:

Dieta w przewlekłych zaparciach – Ulotka dla pacjenta

Interakcje leków: lewotyroksyna + inhibitor pompy protonowej

Leki przeciwbiegunkowe – przegląd preparatów

Nadwrażliwość na gluten niezwiązana z celiakią

Ten rodzaj nietolerancji glutenu stwierdza się u osób doświadczających niepożądanych objawów po spożyciu glutenu i pozytywnie odpowiadających na dietę bezglutenową, po wykluczeniu celiakii i alergii na pszenicę. U chorujących na nietolerancję glutenu zwykle nie obserwuje się zmian w śluzówce jelita ani przeciwciał skierowanym przeciwko własnym tkankom, które są wyznacznikiem celiakii^[20].

Niestety patomechanizm nietolerancji glutenu nie został jeszcze jednoznacznie ustalony, ale jest on obiektem intensywnych badań. Istnieją dowody na udział czynników genetycznych i układu immunologicznego w rozwoju tego schorzenia^[21].

Ponieważ nie istnieje wiarygodny test laboratoryjny diagnozujący nietolerancję glutenu, diagnoza tej choroby odbywa się poprzez wykluczenie innych stanów chorobowych. Proponowane kryteria diagnostyczne^[22] nietolerancji glutenu to:

• gwałtowne występowanie objawów (z układu trawiennego i innych) po spożyciu glutenu,
• szybkie ustępowanie objawów na diecie bezglutenowej,
• nawrót objawów po ponownym wprowadzeniu glutenu do diety,
• wykluczone występowanie celiakii i alergii na pszenicę,
• pełne potwierdzenie diagnozy wymaga ślepej próby glutenowej.

Badanie z 2014 wykazało, że osoby które same diagnozowały u siebie nietolerancję glutenu jedynie w 25% spełniają powyższe kryteria diagnostyczne(!)^[23].

Według badań objawami^[24][25] nietolerancji glutenu są:

• wzdęcia,
• biegunki,
• bóle brzucha,
• utrata masy ciała,
• egzema,
• rumień,
• bóle głowy,
• bóle kości i stawów,
• przewlekłe znużenie,
• męczliwość,
• depresja.

Do tej pory nie ma wystarczających danych określających częstość występowania nietolerancji glutenu. Niektóre badania określają, że wynosi ona niecałe 0,5%, a inne podają, że na nietolerancję glutenu cierpi nawet 6% populacji^[26]. Według tych samych badań, nietolerancja glutenu jest częstsza u osób w średnim wieku i znacznie częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn^[27][28].

Pszenica to nie tylko kwestia glutenu

Niedawno zakończone badanie^[29] na temat nietolerancji glutenu przeprowadzone na 37 osobach z zespołem jelita drażliwego (IBS) wykazało niekorzystny wpływ fermentujących oligo-, di-, monosacharydów i polioli (Fermentable Oligo-, Di-, Mono-saccharides and Polyols – FODMAPs, krótkołańcuchowych węglowodanów powodujących problemu trawienne) występujących w ziarnach zawierających gluten. (Czytaj dalej: FODMAPs a problemy z układem pokarmowym. Dieta w zespole jelita drażliwego (IBS).)

W badaniu tym podawanie wyizolowanego glutenu nie powodowało niepożądanych objawów u uczestników (z wyjątkiem zaostrzenia objawów depresji, co wymaga dalszych badań)^[19]. Na tej podstawie wywnioskowano, że sam gluten nie powoduje dolegliwości u osób badanych, a zgłaszana przez nie nietolerancja glutenu prawdopodobnie jest nadwrażliwością na węglowodany z grupy FODMAPs. Pszenica jest bowiem bogata w węglowodany FODMAPs, ustalono także, że te krótkołańcuchowe węglowodany są najbardziej podejrzewane o wywoływanie zespołu jelita drażliwego^[30][31][30].

Z powodu tego artykułu pojawiły się głosy, że obalono mit nietolerancji glutenu oraz że jest on bezpieczny dla każdego z wyjątkiem osób chorych na celiakię. Wniosek okazał się całkowicie błędny. Artykuł ten wykazał po prostu, że gluten prawdopodobnie nie jest najistotniejszym czynnikiem rozwoju zespołu jelita drażliwego (IBS), w którym większą rolę mogą odgrywać FODMAPs. Badanie to potwierdziło również założenie, że wiele osób (IBS jest częstym zjawiskiem) ma nietolerancję na pszenicę oraz powinno jej unikać. Jedynie patomechanizm tego zjawiska jest inny niż pierwotnie przypuszczano. Spowodowało to, że wielu badaczy rozważa zastąpienie terminu „nietolerancja glutenu” określeniem „nietolerancja pszenicy” lub „zespół nietolerancji pszenicy”^[32][28]. Istnieją również doniesienia, że współczesne odmiany pszenicy działają bardziej drażniąco niż dawne odmiany takie jak Einkorn i Kamut^[33][34].

Czytaj też:

Czy nifuroksazyd jest skuteczny?

Biegunka: co może polecić farmaceuta? [edukacja pacjenta]

Sprawdź swoją wiedzę: Laktuloza [test #007]

Wnioski

Podsumowując, nietolerancja glutenu nie jest tylko wymyślonym problemem, lecz występuje faktycznie w populacji, z nieustaloną jeszcze częstością. Jednakże nie ma dowodu na to, że osoby bez nietolerancji skorzystają na diecie eliminacyjnej. Dlatego też obecnie modne diety bezglutenowe z całą pewnością nie mogą być polecane wszystkim. Celiakia (choroba trzewna) jest szczególną postacią nietolerancji glutenu i powinna być potwierdzona diagnozą lekarską. Samodiagnoza w większości przypadków nie jest trafna.

W przypadku występowania problemów zdrowotnych po spożyciu glutenu, warto go unikać. Jako że w pszenicy nie występuje żaden składnik odżywczy, którego nie dałoby się pozyskać z innego źródła (często zdrowszego lub bogatszego w inne substancje odżywcze) nie ma ryzyka niedoborów pokarmowych spowodowanych dietą bezglutenową.

Piśmiennictwo

1. Rubio-Tapia A, Ludvigsson JF, Brantner TL, Murray JA, Everhart JE. The prevalence of celiac disease in the United States. Am J Gastroenterol. 2012 Oct;107(10):1538-44; quiz 1537, 1545. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22850429⬏
2. Herbert Wieser, Chemistry of gluten proteins, Food Microbiology, Volume 24, Issue 2, April 2007, Pages 115-119 http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0740002006001535⬏
3. Wieser H. Relation between gliadin structure and coeliac toxicity. Acta Paediatr Suppl. 1996 May;412:3-9. Review. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8783747⬏
4. Tilley KA, Benjamin RE, Bagorogoza KE, Okot-Kotber BM, Prakash O, Kwen H. Tyrosine cross-links: molecular basis of gluten structure and function. J Agric Food Chem. 2001 May;49(5):2627-32. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11368646⬏
5. Sapone, A.; Bai, J. C.; Ciacci, C.; Dolinsek, J.; Green, P. H. R.; Hadjivassiliou, M.; Kaukinen, K.; Rostami, K.; Sanders, D. S.; Schumann, M.; et al. Spectrum of Gluten-Related Disorders: Consensus on New Nomenclature and Classification. BMC Med. 2012, 10 (1), 13. pełny tekst .PDF⬏
6. Lundin KE, Sollid LM. Advances in coeliac disease. Curr Opin Gastroenterol. 2014 Mar;30(2):154-62. doi: 10.1097/MOG.0000000000000041. Review. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24457347⬏
7. Castillo NE, Theethira TG, Leffler DA. The present and the future in the diagnosis and management of celiac disease. Gastroenterol Rep (Oxf). 2015 Feb;3(1):3-11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25326000⬏
8. Catassi C, Kryszak D, Bhatti B, Sturgeon C, Helzlsouer K, Clipp SL, Gelfond D, Puppa E, Sferruzza A, Fasano A. Natural history of celiac disease autoimmunity in a USA cohort followed since 1974. Ann Med. 2010 Oct;42(7):530-8. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20868314⬏
9. The Prevalence of Celiac Disease in the United States http://www.nature.com/ajg/journal/v107/n10/abs/ajg2012219a.html⬏
10. Troncone R, Jabri B. Coeliac disease and gluten sensitivity. J Intern Med. 2011 Jun;269(6):582-90. pełny artykuł⬏
11. Hadjivassiliou, Marios et al. Gluten sensitivity: from gut to brain. The Lancet Neurology , Volume 9 , Issue 3 , 318-330 abstrakt⬏
12. Zuidmeer L, Goldhahn K, Rona RJ, Gislason D, Madsen C, Summers C, Sodergren E, Dahlstrom J, Lindner T, Sigurdardottir ST, McBride D, Keil T. The prevalence of plant food allergies: a systematic review. J Allergy Clin Immunol. 2008 May;121(5):1210-1218.e4. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0091674908004065⬏
13. http://link.springer.com/article/10.1007/s12311-008-0052-x⬏
14. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9872614⬏
15. http://www.nature.com/ajg/journal/v96/n3/abs/ajg2001173a.html⬏
16. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4185872/⬏
17. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23688532⬏
18. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16423158/⬏
19. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24689456⬏⬏
20. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2796.2011.02385.x/full⬏
21. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22371218⬏
22. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4003198/⬏
23. Jessica R. Biesiekierski et al. Characterization of Adults With a Self-Diagnosis of Nonceliac Gluten Sensitivity. Nutrition in Clinical Practice. Vol 29, Issue 4, pp. 504 – 509. April-16-2014 pełny tekst .PDF⬏
24. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0261561414002180⬏
25. http://www.mdpi.com/2072-6643/5/10/3839/htm⬏
26. http://bmcmedicine.biomedcentral.com/articles/10.1186/1741-7015-10-13⬏
27. http://bmcmedicine.biomedcentral.com/articles/10.1186/1741-7015-12-85⬏
28. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022347614012086⬏⬏
29. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23648697⬏
30. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1440-1746.2009.06149.x/full⬏⬏
31. http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1756283X11436241⬏
32. Carroccio A, Rini G, Mansueto P. Non-celiac wheat sensitivity is a more appropriate label than non-celiac gluten sensitivity. Gastroenterology. 2014 Jan;146(1):320-1. abstrakt⬏
33. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24521561⬏
34. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3664588/⬏