Zapalenie zatok przynosowych to częsty problem wśród dzieci. Obrzęk zapalny błony śluzowej nosa i zatok, zwężenie ujść zatok oraz zmniejszenie aktywności układu śluzowo-rzęskowego są cechami charakterystycznymi ostrego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok przynosowych. Zmiany zapalne przebiegają w obrębie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych równocześnie, stąd stosowana obecnie nazwa – zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych (łac. rhinosinusitis) – OZZP.

Podstawą zrozumienia wyboru terapii dla pacjenta jest znajomość przebiegu ostrego zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych, w obrębie którego wyróżnia się trzy etapy choroby:

1. przeziębienie lub ostre wirusowe zapalenie nosa i zatok przynosowych (objawy ustępują samoistnie i trwają nie dłużej niż 10 dni),
2. ostre powirusowe zapalenie nosa i zatok przynosowych (objawy utrzymują się dłużej niż 10 dni, lub nasilają po 5 dniach trwania).
3. bakteryjne OZZP

W większości przypadków zapalenie nosa i zatok ma przebieg ostry, zwykle jest następstwem wirusowej infekcji górnych dróg oddechowych.

Tylko 5-13% przypadków jest powikłane nadkażeniem bakteryjnym i dotyka najczęściej dzieci w wieku 3–6 lat^[1].

Biorąc pod uwagę fakt, że zakażenie bakteryjne rozwija się w nielicznych przypadkach, stosowanie antybiotyków powinno być ograniczone i związane ze stwierdzeniem nadkażenia bakteryjnego. Stwierdzenie zapalenia zatok u dzieci jest o tyle ciężkie, że symptomy z nim związane mogą być złudnie podobne do zwykłej infekcji wirusowej czy też alergii.

Według polskich rekomendacji antybiotykoterapii z 2016 r. u dzieci do rozpoznania ostrego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok przynosowych (OZZP) konieczne jest wystąpienie przynajmniej dwóch z następujących objawów: 1. upośledzenie drożności nosa, 2. ropna wydzielina z nosa i kaszel (w ciągu dnia lub nocy).

UWAGA! Jeśli u dziecka pojawia się:

• ropny wyciek z nosa (głównie jednostronny) lub ropna wydzielina w przewodach nosowych,
• silny ból miejscowy (z przewagą jednej strony),
• gorączka (>39 C), podwyższone OB/CRP,
• nasilenie się objawów po początkowym łagodniejszym okresie choroby

koniecznie skieruj rodzica do lekarza – takie objawy świadczą o nadkażeniu bakteryjnym i lekarz może zadecydować w tym przypadku o konieczności przepisania antybiotyku, gdzie amoksycylina jest lekiem pierwszego rzutu. Leczenie zapalenia zatok przynosowych trwa stosunkowo długo (minimum 10 dni) i przeprowadzana jest w wysokich dawkach antybiotyku. Spytaj pacjenta czy dostał zalecenia od lekarza dotyczące długości leczenia. Podkreśl ważność stosowania antybiotyku do końca terapii, nawet jeśli stan zdrowia dziecka poprawi się.

Dobrą informacją są zmiany w kwestii szczepień wprowadzone od tego roku. Szczepionka przeciwko pneumokokom może skutecznie zapobiegać zachorowania na OZZP. Obecnie w Polsce szczepienie przeciwko pneumokokom jest szczepieniem obowiązkowym i rodzice dzieci urodzonych po 1 stycznia 2017 r nie muszą za nie płacić.

Pamiętajmy więc, że OZZP na początku swojego przebiegu ma podłoże wirusowe –  może i powinno być skutecznie leczone objawowo!

Według polskich wytycznych^[2] w leczeniu wirusowego OZZP wykorzystuje się:

1. płukanie nosa roztworami soli,
2. leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe,
3. leki obkurczające błonę śluzową nosa,
4. preparaty donosowe z bromkiem ipraproprium,
5. leki pochodzenia roślinnego o działaniu sekretolitycznym.

Oczyszczanie i nawadnianie nosa

Ważną kwestią w leczeniu OZZP jest utrzymanie drożności nosa i zatok – rozwojowi nadkażenie sprzyjają warunki zalegającego gęstego śluzu w jamach nosa i zatok przynosowych, dlatego w  leczeniu (jak i w profilaktyce) ważne jest odpowiednie nawodnienie i nawilgocenie wdychanego powietrza, które wspomaga drenaż dróg oddechowych.

Rodzic powinien widzieć, że przywrócenie normalnej funkcji nosa jest elementem leczenia, a dodatkowo jest niezbędne kiedy dziecku będą aplikowane leki donosowo. Wytłumacz rodzicowi, że przed podaniem leczniczych kropli lub aerozoli do nosa dziecku, niezbędne jest oczyszczenie jamy nosa:

• Do oczyszczania jamy nosa polecany jest roztwór izotoniczny soli morskiej, a w przypadku gęstej zalegającej wydzieliny w nosie zdecydowanie lepszym wyborem będzie roztwór hipertoniczny, który obkurczy naczynia krwionośne i zmniejszy obrzęk błony śluzowej,
• Stosowanie miejscowo donosowych izo- i hipertonicznych roztworów soli zapobiega zasychaniu wydzieliny zalegającej w przewodach nosowych, nawilża śluzówkę i usprawnia transport śluzowo-rzęskowy.
• Płyn przepływający przez nos wypłukuje zaschnięty śluz, wydzielinę zapalną pochodzącą z chorych zatok, kurz i inne alergeny.

Szczególnie korzystne jest codziennie płukanie nosa roztworem soli. W ostatnich latach płukanie nosa i zatok staje się coraz bardziej popularne również w Polsce. Polega na wprowadzeniu roztworu soli jedną dziurką nosa i wypuszczeniu jej drugą. Płukanie nosa to prosty, skuteczny zabieg, całkowicie bezpieczny, bezbolesny, dlatego zdecydowanie powinien być podstawą leczenia i profilaktyki zapalenia nosa i zatok przynosowych u dzieci.

Polecając pacjentowi / rodzicowi płukanie nosa wytłumacz  na czym polega zabieg – w tym celu możesz oprzeć się na tym krótkim materiale reklamowym.

• Zabieg wykonuję się nad umywalką, z twarzą skierowaną w dól i lekko pochyloną na bok głową. Butelkę lub dzbanek należy szczelnie przyłożyć do nozdrza.
• Ważne aby podczas płukania nosa oddychać ustami, a po zakończeniu wziąć parę oddechów przez nos i wydmuchać resztki soli i śluzu do chusteczki^[3].

Na rynku mamy gotowe zestawy (butelka / dzbanek + saszetki z solą do otrzymania roztworów) przeznaczone do płukania nosa.

• Zestaw NeilMed – Sinus Rinse składa się ze specjalnej buteleczki o pojemności 240 ml (dla dorosłych) lub 120 ml (dla dzieci) oraz wkładów uzupełniających (saszetek z solą). Specjalna końcówka butelki ułatwia płukanie nosa. Gotowe saszetki zawierają  porcje chlorku sodu i dwuwęglanu sodu potrzebne do wykonania jednego roztworu o właściwym stężeniu. Gotowy roztwór powoduje działanie antyseptyczne, przeciwzapalne i przeciw obrzękowe.
• Zestaw Solinea FIXSIN składa się z butelki do płukania nosa i zatok oraz kompletu saszetek. Produkt jest zdecydowanie tańszy (zestaw to około 20 zł), dostępny w wersji dla dzieci i dla dorosłych (Solinea FIXSIN junior  dla dzieci od 4 roku życia).
• Zestaw do płukania nosa i zatok Irigasin.

  

Po zużyciu wszystkich saszetek z zestawu pacjent może kupić zestaw uzupełniający w postaci samych saszetek przeznaczonych do przygotowywania roztworów.  W aptekach można też nabyć same naczynia przeznaczone do irygacji nosa, np. Dzbanek Rhino Horn, do których jest zwykle dołączona miarka na sól przeznaczoną do sporządzenia roztworu. Pacjent / rodzic sam może zrobić własny roztwór do płukania nosa i zatok. Płyny otrzymywane przez rozpuszczenie odmierzonej do saszetek ilości soli będą charakteryzowały się pożądanym stężeniem. Dla pacjenta w warunkach domowych może być trudne odmierzenie w sposób aż tak dokładny ilości soli. Jednak jest to metoda zdecydowania tańsza, jeśli pacjent sam chce wykonać roztwór udziel mu paru wskazówek:

• do przygotowania roztworu zawsze należy używać przegotowanej, ostudzonej wody z kranu lub wody destylowanej,
• w 250 ml wody należy rozpuścić 1-1,5 łyżeczki soli, 1 łyżeczkę sody oczyszczonej^[4],
• samodzielne przygotowywanie roztworu może się wiązać z otrzymaniem zbyt niskiego lub zbyt wysokiego stężenie soli z czego może wynikać efekt podrażnienie śluzówki nosa – w przypadku podrażnienia rozwiązaniem może okazać się wybór gotowych saszetek.

Do nawodnienia nosa dziecka możesz również polecić rodzicom aerozol z wodą morską, ampułki z solą fizjologiczną lub też inhalację parowe.  W zależności od wieku dziecka powinniśmy dobrać odpowiedni preparat:

Czytaj też:Interaktywne narzędzie: Dobierz bezpieczny preparat: Niemowlę (0-1 r.ż.)[tez]

Aerozole z wodą morską, oprócz działania roztworu soli, mechanicznie usuwają wydzielinę, nos zostaje oczyszczony z z części bakterii, alergenów i drażniących substancji^[5]. Preparaty tego typu różnią się przede wszystkim siłą strumienia uwalnianego z atomizera roztworu. Kwestia ta ważna jest w przypadku małych dzieci, ponieważ zbyt silny atomizer może być źle znoszony przez dziecko. Na rynku mamy wody morskie przeznaczone dla dzieci, które charakteryzują się łagodnym rozpyleniem roztworu (Unimer pediatric Isotonic/hypertonic, microspray do higieny nosa Ringosol, Tonimer Baby spray do nosa, BabyCap spray). Preparaty tego typu, dzięki mniej agresywnej aplikacji, nie będą przyczyną bólu czy dyskomfortu dziecka i nadają się jak najbardziej już dla niemowląt. Godny polecenia wydaję się też hipertoniczny spray do nosa Pneumovit Zatoki.

Aplikacja aerozolu może być problematyczna u mały dzieci, dlatego możesz poinformować rodzica, aby najpierw niemowlęta i dzieci położyć na boku i wprowadzić aplikator do wyżej położonego otworu nosowego, nacisnąć aplikator, dziecko położyć na drugim boku i powtórzyć całą czynność dla drugiego otworu nosowego. W przewlekłym zapaleniu zatok przynosowych leczenie obejmuje także płukanie nosa roztworami soli przez wiele tygodni (6–8 i więcej).

Ampułki z solą morską (Gilbert) są wygodną, jałową i tańszą formą soli morskiej, która nada się w szczególności dla mały dzieci. Pojedyncza ampułka starczy na jednorazowe oczyszczenie nosa dziecka. Zaletą jest też łagodne podanie.

Inhalacje parowe z roztworu hipertonicznego lub izotonicznego będą działać nawilżająco i oczyszczająco na całe drogi oddechowe. Preparaty które możemy zalecić do inhalacji to roztwór izotoniczny (Nebu Dose), który może być wzbogacony w kwas hialuronowy (Nebu dose hialuronic). Do inhalacji nada się również solanka Zabłocka. Inhalację z roztworu hipertonicznego (np. Mucowis-Dose, Nebu-Dose hipertonic) mogą drażnić nabłonek oddechowy, więc należy je zalecać z rozwagą.

Do roztworu do inhalacji z gorącej wody można dodać też kilka kropli olejku eterycznego. Wdychane olejki lotne wpływają na upłynnienie wydzieliny i zmniejszenie obrzęku błony śluzowej nosa, ułatwiają oddychanie. Aby ułatwić dziecku oddychanie w nocy rodzic może skropić też pościel dziecka np. mieszaniną olejków Olbas Oil. Kilka kropli olejku lub ich mieszaniny (np. Argol Essenza Balsamica) można dodać też do kąpieli.

W celu usunięcia wydzieliny z nosa dziecka możesz polecić oprócz wody morskiej odciągnięcie kataru aspiratorem. W przypadku starszych dzieci ważną kwestią jest prawidłowa technika wydmuchiwania nosa – poucz rodzica, aby przytykał jedna dziurkę nosa dziecka podczas wydmuchiwania drugiej.

W celu ułatwienia oczyszczenia zatok przynosowych lekarze często zalecają stosowanie mukolityków, np. acetylocysteinę czy karbocysteinę.  Leki mukolityczne mogą być efektywne, jednak nie potwierdzono tego jednoznacznie w RCT. Pamiętaj, żeby poinformować pacjenta, że jeśli dziecko nie będzie piło wystarczająco dużo wody, mukolityki mogą być nieskuteczne.

Czytaj też:

Kolka niemowlęca: przyczyny, dieta i dostępne preparaty

Ksylometazolina – Ścieżka rekomendacji

Czy antybiotyki mogą zmniejszać skuteczność środków antykoncepcyjnych? [Q&A]

Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe

W celu złagodzenia bólu głowy i twarzy dziecka oraz zmniejszenia gorączki podaję się ibuprofen lub paracetamol. Pomóż dobrać odpowiednią do wieku dziecka dawkę i postać leku przeciwbólowego i przeciwgorączkowego. Zawsze spytaj rodzica:

• jak wysoka jest gorączka dziecka – stan podgorączkowy z temperaturą w granicach 37-38 stopni zwykle jest korzystny dla walczącego z infekcją organizmu i jeśli temperatura nie wzrasta gwałtowanie, a stan ogólny dziecka jest dobry nie ma konieczności podawania leków przeciwgorączkowych, jednak wysoką gorączkę powyżej 38,5 stopni należy obniżać – w obu przypadkach zaleć rodzicowi obserwację dziecka i kontrolny pomiar temperatury co parę godzin,
• jak długo utrzymuję się temperatura i czy obniża się pod wpływem leków przeciwgorączkowych, jeśli były już podawane – jeśli temperatura nie obniża się po paru godzinach po zastosowaniu leków lub gorączka utrzymuję sie dłużej niż 3 dni poinformuj rodzica o konieczności udania się do lekarza pediatry.

W leczeniu objawowym bólu związanego z zapaleniem zatok lekiem pierwszego wyboru jest ibuprofen, który dla małych dzieci (po konsultacji z lekarzem od 3 miesiąca życia, dla dzieci o masie ciała powyżej 5 kg) może być bezpiecznie podany w postaci zawiesin doustnych czy też czopków (tutaj możesz sprawdzić jak dobrać dawkę dla dziecka: Dawkowanie ibuprofenu.). W przypadku przeciwwskazań do jego użycia ibuprofenu stosowany być może również paracetamol, który może być stosowany u noworodków np, w postaci kropli doustnych (Pedicetamol 100 mg/ml).

Pamiętać trzeba również o nawodnieniu dziecka – odpowiednia podaż płynów wspomoże walkę z gorączką, a równocześnie korzystnie wpłynie na udrożnienie zatok.

Leki obkurczające śluzówkę nosa

Miejscowe sympatykomimetyki redukujące obrzęk błony śluzowej i poprawiające drożność nosa przede wszystkim polepszają subiektywny stan pacjenta. U dzieci poniżej 12 r.ż. mogą być stosowane preparaty tego typu w zmniejszonych dawkach.

• U niemowląt i starszych dzieci mogą być stosowane krople / aerozole / żele z ksylomatezoliną w dawce 0,05% (Otrivin 0,05%, Otrivin dla dzieci, Xylogel 0,05%), jednak większość preparatów ma rejestrację dla dzieci od 2 r.ż.
• Od wieku niemowlęcego (3 miesiąc życia) można stosować krople / aerozole / żele z oksymetazoliną w dawce 0,01% (Nasivin soft 0,01%), od drugiego roku życia w dawce 0,025% (Nasivin soft 0,025%, Oxalin 0,025%), a po szóstym roku życia 0,05% (Nasivin soft 0,05%, Oxalin 0,05%). 

Pamiętajmy, żeby poinformować rodzica, że preparaty tego typu można podawać dziecku jedynie przez ok. 4 dni (3–5 dni).

Czytaj też:Fenylefryna, paracetamol, feniramina i reszta: krótka charakterystyka[tez]

Występowanie u dziecka alergicznego kataru jest jednym z czynników predysponujących do zakażenia zatok przynosowych^[6]. Dotychczasowe wyniki badań wskazują na przydatność stosowania steroidów donosowych w terapii OZZP. Glikokortykosteroidy donosowe należy podawać dzieciom z potwierdzoną alergią. W przypadku braku objawów lub braku rozpoznania alergii nie rekomenduje się leków stosowanych w jej leczeniu.

*Pseudoefedryna jest jednym z częstszych składników tabletek stosowanych łagodzeniu objawów towarzyszących zapaleniu zatok przynosowych. W kombinacji z analgetykami lub z antyhistaminikami zmniejszają wydzielanie i spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła i wynikający z tego kaszel. Jej zastosowanie u dzieci jest jednak ograniczone i dawki pseudoefedryny zawarte w preparatach na zatoki są przeznaczone dla dzieci od 12 r.ż.

Czytaj też:Antyhistaminiki H1 dostępne w Polsce: I i II generacja[tez]

Preparaty roślinne

W postaci kropli lub tabletek mieszaninę ziół: korzenia goryczki (Radix gentianae), kwiat perwiosnka z kielichem (Primulae flos cum calycibus), ziele szczawiu (Rumicis herba), kwiat bzu czarnego (Sambuci flos), ziele werbeny (Verbenae herba). W badaniach in vivo u myszy wykazano, że mieszanka powyższych wyciągów roślinnych może wpływać na wzrost uwodnienia śluzu, przez co zapobiega  jego nadmiernemu zgęstnieniu i zastojowi w jamach nosa i zatokach obocznych^[7].  Wykazano, że dodanie do antybiotyku i sterydów przyśpiesza znamiennie poprawę kliniczną. Również konwencjonalna terapia ostrego bakteryjnego zapalenia zatok przy użyciu antybiotyku i leków obkurczających błonę śluzową nosa wzbogacona o wyżej wymienionej mieszaniny ziół może być znacznie bardziej skuteczna^[8]. Z tego względu preparaty roślinne powinny być polecane zarówno w monoterapii jak i jako leczenie wspomagające.

Z preparatów, które wg zapewnień producentów można stosować u dzieci od 6 roku życia należy wymienić Sinupret w postaci kropli lub drażetek (preparaty leczniczy), Zatoxin, Nasirus Sinus, Renopuren zatoki, Sinulan Duo Forte. Sinulan Forte Junior w postaci kropli doustnych może być stosowany u dzieci już od 3 roku życia. Uwaga: tylko Sinupret jest produktem leczniczym.

Podobny skład deklarują syrop Pelavo Nos i Zatoki (dodatkowo zawiera m.in. bromelainę i ekstrakt z korzenia pelargonii afrykańskiej), płyn Pneumolan i płyn Zatoxin Pulmo (dodatkowo zawiera beta-glukan z drożdży Saccharomyces cerevisiae). Oba mogą być stosowane u dzieci od 3 r.ż..

Czytaj też:Andrographis, goryczka, bromelaina i eukaliptus: czyli o składnikach preparatów na zatoki[tez]

Probiotyki

Jeśli dziecko często choruję na infekcje górnych dróg oddechowych, zapalenie gardła i zatok przynosowych korzystne może okazać się stosowanie probiotyków. Podstawą do tego stwierdzenia jest fakt, że biofilm bakteryjny jest kluczowym czynnikiem chorobotwórczym w przewlekłym bakteryjnym zapaleniu zatok przynosowych^[9]. Biofilm bakteryjny jest przyczyną częstych infekcji uszu, nosa i gardła, czyli tzw. biofilmu ENT (ang. biofilm in ear, nose, and throat), a zwłaszcza przewlekłego zapalenia gardła i zatok przynosowych. Eliminacja biofilmu jest trudna, jednak badania wykazały, że codzienne spożywanie przez 6 miesięcy probiotycznych napojów fermentowanych z Lactobacillus casei wpływa korzystnie na eliminację biofilmu ENT^[10]. Jak wykazano, zasadne może być spożywanie codzienne przez dziecko napoju jogurtowego Actimel, który zawiera Lactobacillus casei DN-114 001.

*Obecnie w Polsce pacjenci mają możliwość usunięcia bakteryjnego biofilmu z zatok przynosowych poprzez urządzenie do endoskopowego płukania i usuwania bakterii z zatok przynosowych. Zabieg płukania zatok za pomocą hydrodebridera jest wskazany w leczeniu przewlekłego zapalenia zatok przynosowych. Cena zabiegu waha się w granicach 2-6 tysięcy zł.

Czytaj też:Przegląd preparatów na odporność dla dzieci [tabela][tez]

Dodatkowo, infekcje górnych dróg oddechowych często poprzedzają wystąpienie zapalenia gardła i zatok przynosowych, dlatego zmniejszenie ryzyka infekcji górnych dróg oddechowych może zmniejszyć ilość epizodów OZZP. W przeglądzie Cochrane wykazano, że probiotyki były lepsze niż placebo w zmniejszaniu liczby osób doświadczających epizody ostrej infekcji górnych dróg oddechowych i zmniejszały konieczność stosowania antybiotyków^[11]. W jednym z nowszych badań stwierdzono, że suplementacja Bifidobacterium animalis ssp. Lactis (BB-12) w ilości 2 x 10^9 CFU dziennie znamiennie zmniejsza ryzyko infekcji górnych dróg oddechowych u zdrowych osób dorosłych^[12]. Dostępne preparaty z Bifidobacterium animalis ssp. Lactis jogurty Actimel i tabletki Ido Form Kid.

W uzasadnionych przypadkach lekarz może przepisać dla dziecka np szczepionkę Broncho-Vaxom, która w niewielkim stopniu zmniejsza liczbę zachorowań na infekcyjne zapalenia górnych dróg oddechowych u dzieci w wieku 3-8 lat z nawrotowymi zakażeniami górnych dróg oddechowych w wywiadzie^[13].

Stwierdzono, że codzienne suplementowanie Streptococcus salivarius K12 (BLIS K12)  jest związane z jednoczesnym i utrzymujące zmniejszenie występowania infekcji paciorkowcowej gardła. Ponadto korzyści dla dzieci mogą również ujawnić się w przypadku wirusowego zapalenia gardła, zapalenia błony śluzowej nosa, grypy, zapalenia krtani, ostrego zapalenia ucha środkowego i zapalenia jelit^[14]. Preparat zawierający szczepy Streptococcus salivarius K12, na który warto zwrócić uwagę to Entitis w wersji dla niemowląt między 6 miesiącem życia a 3 rokiem życia oraz w wersji dla dzieci od 3 roku życia. Mimo swojej dość wysokiej ceny rodzice kupują dla swoich dzieci i wracają w celu kolejnego zakupu po preparaty Entitis. Biorąc pod uwagę bezpieczeństwo podawania  dzieciom Streptococcus salivarius K12 oraz pozytywne opinie rodziców suplementacja Entitis wydaje się być dobrym wyborem u dzieci z nawracającymi infekcjami górnych dróg oddechowych.

Czytaj też:Interaktywne narzędzie: Dobierz bezpieczny preparat: Niemowlę (0-1 r.ż.)[tez]

Czytaj też:

Jaka jest skuteczność probiotyków dopochwowych w infekcjach dróg rodnych?

Katar w ciąży – przegląd bezpiecznych preparatów

Co zamiast kropli do nosa Sulfarinol? – Pytanie do redakcji

Profilaktyka i zabiegi pomocnicze

Ważną kwestią jest zmiana codziennych zwyczajów, które mogą polepszyć obecny stan dziecka i zapobiec kolejnej chorobie.

• Dziecku powinno zapewnić się dostęp do świeżego, chłodnego powietrza, co sprzyja obkurczeniu rozszerzonych naczyń i zmniejszeniu obrzęku. Poleć rodzicowi wietrzenie pokoju dziecka co parę godzin.
• Dym tytoniowy i zanieczyszczenia powietrza mogą podrażniać błonę śluzową dostając się do wnętrza płuc i nosa, co może być przyczyną pogorszenia stany lub nawrotu infekcji. Poinformuj pacjenta, że jeśli któryś z domowników pali papierosy, konieczne jest przestrzeganie zakazu palenie wewnątrz budynku.
• W sezonie zimowym poleć nawilżenie powietrza, co ułatwi oddychanie, nawilży błonę śluzową nosa i złagodzi objawy oraz dolegliwości oddechowego. Pomocny może być też użycie olejków eterycznych.
• Aby wspomóc udrożnienie zatok i ułatwić dziecku oddychanie korzystne może być ułożenie dziecka w pozycji półleżącej lub siedzącej. Do snu warto podłożyć pod głowę dziecka podwójną, wysoką poduszkę.
• Pewną ulgę i pomoc w udrożnieniu jamy nosa i zatok mogą przynieść okłady z mokrego i ciepłego ręcznika przykładane na czoło / nos dziecka.
• U dzieci z alergią w profilaktyce następnego zapalenia zatok przynosowych powinno unikać się czynników wywołujących odczyn alergiczny dziecka. Spytaj pacjenta czy wie na co może być uczulone dziecko, ewentualnie zasugeruj testy alergiczne i usunięcie czynników ryzyka z otoczenia dziecka.

Piśmiennictwo

1. MP: Ostre i przewlekłe zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych u dzieci pełny tekst [dostęp 10.01.2017]⬏
2. Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego pełny tekst .pdf⬏
3. Saline Nasal Irrigation for Sinus Problems www⬏
4. L Hamilos D., Patient education: Chronic rhinosinusitis (Beyond the Basics),
   pełny tekst⬏
5. Medical Treatment of Pediatric Sinusitis Treatment & Management, pełny tekst⬏
6. Medical Treatment of Pediatric Sinusitis, www⬏
7. Virgin F, Zhang S, Schuster D, The bioflavonoid compound, sinupret, stimulates transepithelial chloride transport in vitro and in vivo., Laryngoscope. 2010.⬏
8. Placebo-controlled, randomized double-blind clinical trial with Sinupret® sugar coated tablets on the basis of a therapy with antibiotics and decongestant nasal drops in acute sinusitis., Phytomedicine. 1994, abstrakt⬏
9. Post JC0, Hiller NL, Nistico L, Stoodley P, Ehrlich GD., The role of biofilms in otolaryngologic infections: update 2007., Curr Opin Otolaryngol Head Neck Surg. 2007, abstrakt⬏
10. Angelia Smith, MD , Farrel Joel Buchinsky, MD, Eradicating Chronic Ear, Nose, and Throat Infections: A Systematically Conducted Literature Review of Advances in Biofilm Treatment, American Academy of Otolaryngology—Head and Neck Surgery Foundation 2011, abstrakt⬏
11. Hao Q, Lu Z, Dong BR, Huang CQ, Wu T., Probiotics for preventing acute upper respiratory tract infections., Cochrane Database Syst Rev. 2011, abstrakt⬏
12. West NP, Horn PL, Pyne DB, Probiotic supplementation for respiratory and gastrointestinal illness symptoms in healthy physically active individuals., Clin Nutr. 2014, abstrakt⬏
13. U.B. Schaad, R. Mutterlein, H. Goffin, Skuteczność i bezpieczeństwo nieswoistej, doustnej szczepionki wieloważnej OM-85 w zapobieganiu zachorowaniom na infekcyjne zapalenia górnych dróg oddechowych u dzieci w wieku 3-8 lat, Chest, 2002, pełny tekst⬏
14. Di Pierro F, Colombo M, Zanvit ,, Positive clinical outcomes derived from using Streptococcus salivarius K12 to prevent streptococcal pharyngotonsillitis in children: a pilot investigation., , Drug Healthc Patient Saf. 2016, abstrakt⬏