Repelenty są środkami odstraszającymi organizmy żywe, których obecność w określonych miejscach z różnych przyczyn jest niepożądana. Repelenty dostępne w aptece to preparaty chroniące przed owadami i kleszczami.

W aptece ogólnodostępnej spotkasz się z dwoma typami pacjentów, którzy proszą o repelenty:

1. Pacjenci proszący o coś skutecznego w odstraszaniu głównie komarów i kleszczy występujących w naszej szerokości geograficznej, w celu zabezpieczenia przed ich ugryzieniem i wystąpieniu reakcji alergicznej oraz kleszczowego zapalenia mózgu i boreliozy w przypadku kleszczy. (Patrz: “Przewlekła borelioza i długotrwała antybiotykoterapia – jakie są fakty?”.)
2. Pacjenci wyruszający w podróż do krajów tropikalnych, proszący o coś skutecznego w celu zabezpieczenia przed ugryzieniem insektów, które mogłyby być przyczyną zakażenia takimi chorobami jak denga czy malaria. (Patrz: “Chemioprofilaktyka malarii – porównanie leków i wskazówki dla pacjenta”.)

Brakuje wytycznych, którymi można kierować się rekomendując pacjentowi repelenty. Niewiele jest także wiarygodnych badań oceniających skuteczność repelentów. Wiarygodność wielu z nich jest poddawana w wątpliwość, przede wszystkim ze względu na sposób ich przeprowadzenia, który głównie polega na tym, że łapie się lub otrzymuje z hodowli owady, nanosi badany repelent na wybrane partie skóry ochotników i ocenia przez kilka godzin jego skuteczność na podstawie zachowania owadów.

Czytaj też: Przyrządy do wyciągania kleszczy w świetle badań naukowych

Składniki preparatów odstraszających owady i kleszcze

Do substancji stosowanych w preparatach do odstraszania owadów zaliczamy m.in.:

• DEET,
• ikarydynę,
• IR3535,
• olejki eteryczne (citronelowy i PMD)
• permetrynę.

DEET (N,N-dietylo-m-toluamid)

DEET (dietylotoluamid, detamid) to organiczny związek chemiczny z grupy amidów, metylowa pochodna benzamidu. Nie jest środkiem owadobójczym, lecz substancją o specyficznym zapachu, która utrudnia owadom lokalizację człowieka. DEET został opracowany przez chemików armii USA i wykorzystywany podczas II wojny światowej. Na chwilę obecną jest najlepiej przebadanym repelentem i charakteryzuje się najwyższą skutecznością spośród substancji odstraszających owady tropikalne, komary i kleszcze. Im wyższe stężenie DEET, tym dłuższy czas działania. Zwróć uwagę pacjentowi, że DEET może być stosowany na ubrania z bawełny, nylonu i wełny, natomiast może uszkadzać tkaniny z wiskozy i wyroby skórzane oraz zwiększać palność akrylu i poliestru.

DEET jest jednym z najczęściej stosowanych repelentów, mimo że jego bezpieczeństwo jest poddawane w wątpliwość, głównie ze względu na doniesienia o występowaniu encefalopatii u dzieci po zastosowaniu DEET. DEET jest inhibitorem acetylocholinoesterazy i istnieje hipoteza, że w związku z tym DEET może wykazywać działanie neurotoksyczne i stwarzać zagrożenie dla ludzi w związku ze stosowaniem go jako środka odstraszającego owady i kleszcze. Według wielu autorów obawy te są jednak bezpodstawne, a DEET jest środkiem bezpiecznym przy prawidłowym stosowaniu zgodnym z zaleceniami producentów.^[1][2][3]

Również według stanowiska EPA (Environmental Protection Agency), czyli Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska, DEET jest środkiem bezpiecznym dla ogółu populacji.^[4]

Badania in vitro oceniające cytotoksyczny wpływ DEET na komórki zatok przynosowych wykazały, że 6-dniowa ekspozycja komórek na DEET wywołała statystycznie istotne, zależne od dawki zmniejszenie żywotności komórek i proliferacji oraz ich zmiany morfologiczne we wszystkich grupach ekspozycji przy różnych stężeniach DEET. Odkrycia te wskazują, że ekspozycja na DEET wywołuje zależną od dawki cytotoksyczność w nabłonku zatok przynosowych i mogą stanowić podstawę do tego, by rekomendować stosowanie DEET w formie sprayu tylko na otwartych przestrzeniach, a w przypadku dzieci i kobiet w ciąży polecać roll-ony i kremy jako bezpieczniejszą postać.^[5]

Ikarydyna (pikarydyna)

Ikarydyna to substancja chemiczna z grupy piperydyn, która najlepsze właściwości odstraszające wykazuje względem much, pcheł oraz komarów, działa także na kleszcze. Stosowana jest zwykle w stężeniu od 10 do 20%, a czas trwania ochrony wynosi do około 8 godzin. Może być stosowana na skórę, a w przeciwieństwie do DEET nie uszkadza materiałów syntetycznych.

W przeglądzie systematycznym z 2018 roku nie wykazano przewagi ikarydyny nad DEET. Według autorów można wyciągnąć następujące wnioski:

• jeśli dostępny jest maksymalnie 30% DEET, uzasadnione jest stosowanie z jednakową skutecznością DEET lub ikarydyny,
• w przypadku 50% DEET czas trwania ochrony będzie dłuższy niż ikarydyny.^[6]

Badanie z randomizacją przeprowadzone w latach 2012-2013 w Kambodży wykazało, że ikarydyna jest repelentem bezpiecznym. W badanej populacji działania niepożądane występowały rzadko (< 1/1000) i na ogół były łagodne – obejmowały głównie reakcje skórne.^[7]

IR3535 (Insect Repellent 3535)

IR3535, czyli Insect Repellent 3535, to organiczny związek chemiczny, ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo)aminopropionowego, który wykazuje działanie odstraszające względem owadów i kleszczy.

Badania toksykologiczne wykazały dobrą tolerancję dla skóry i ogólne bezpieczeństwo. IR3535 nie powoduje podrażnień i alergii, jest nietoksyczny. W preparatach zarejestrowanych w Polsce IR3535 dostępny jest najczęściej w stężeniu 7-20%. Wydaje się, że jest mniej skuteczny niż ikarydyna i DEET, jednak w niektórych badaniach wykazano, że IR3535 zastosowany w preparatach w stężeniu 20% wykazuje długo utrzymujący się efekt odstraszania kleszczy – do 12 godzin.^[8]

Permetryna

Permetryna jest insektycydem, stosowanym m.in. w leczeniu świerzbu (zawartym w leku Infectoscab), poza tym stosowana jest w rolnictwie, a jako repelent używana do nasączania sprzętu. Jest substancją wykazującą właściwości owadobójcze i repelentne względem owadów i kleszczy. Jej działanie toksyczne na owady jest zdecydowanie silniejsze niż na ludzi i zwierzęta, ze względu na większą wrażliwość kanałów sodowych u owadów. Wykazuje działanie neurotoksyczne, powodując uszkodzenie neuronów owadów poprzez zwiększenie przewodzenia impulsów, co skutkuje ich paraliżem i śmiercią.^[9]

Permetryna zabija kleszcze, gdy się z nią zetkną, stąd też repelenty zawierające permetrynę są rekomendowane do użytku na ubraniach, butach, moskitierach, sprzęcie biwakowym i działają na nich kilka miesięcy, jeśli rzeczy te nie są prane.

Olejek cytronelowy

Olejek cytronelowy jest jednym z wielu olejków eterycznych stosowanych do odstraszania owadów. Preparaty zawierające olejek cytronelowy do stosowania bezpośrednio na skórę obecnie są dostępne w stężeniu 5-15% i zapewniają ochronę przez około 0,5-2 godzin. Według przeglądu systematycznego, przeprowadzonego w celu oceny skuteczności olejku cytronelowego w odstraszaniu komarów, olejek ten może być skuteczny w ochronie przed komarami, choć jego czas działania w porównaniu z DEET jest o wiele krótszy. Wykazano również, że dodanie innych repelentów lub olejków lotnych (np. 5% waniliny) może wydłużyć czas ochrony olejku cytronelowego przed ukąszeniami komarów.^[10]

PMD

PMD (paramentano-3,8-diol, mentoglikol) to substancja odstraszająca owady i kleszcze, która powstaje podczas destylacji liści eukaliptusa cytrynowego, ale może być również wytwarzana syntetycznie.

We wspomnianym już teście karuzelowym badano skuteczność olejku z eukaliptusa cytrynowego (OLE), DEET, ikarydyny i IR3535 w ochronie przed kleszczami. W teście tym wykazano, że początkowa skuteczność tych substancji była porównywalna, natomiast po 6 godzinach badania stwierdzono zdecydowaną przewagę OLE w odstraszaniu kleszczy.^[11]

Z kolei w innym badaniu wykazano w dwóch testach porównywalne działanie 15 % PMD i 15% DEET i nieznaczną przewagę 15% DEET nad 15% PMD w odstraszaniu komarów w ciągu 6 godzin.^[12]

Zaleca się unikać stosowania na twarz ze względu na możliwe działanie drażniące na oczy.

Zasady stosowania repelentów u dzieci

Bezpieczeństwo stosowania repelentów u dzieci omówiono szerzej w osobnym artykule. (Patrz: “Które repelenty mogą być stosowane u dzieci? [Q&A]”.)

Bezpieczeństwo repelentów w ciąży

Bezpieczeństwo stosowania repelentów w ciąży omówiono w osobnym artykule. (Patrz: “Które repelenty można polecać pacjentkom w ciąży? [Q&A]”.)

Nieskuteczne repelenty

Na rynku dostępne są także opaski i plastry mające odstraszać komary. Brakuje jednak dowodów naukowych, by potwierdzić ich skuteczność.

Zdarza się, że pacjenci pytają w aptece o dostępność elektronicznych urządzeń odstraszających komary. Warto wtedy poinformować pacjenta, że urządzenia te są nieskuteczne. W przeglądzie Cochrane z 2007 roku mającym na celu ocenę, czy elektroniczne urządzenia są skuteczne w zapobieganiu ukąszeniom komarów wykazano, że urządzenia te nie mają wpływu na zapobieganie ukąszeniom komarów.^[13]

Praktyczne wskazówki

Wybór odpowiedniego repelentu może okazać się problematyczny, dlatego aby prawidłowo zarekomendować preparat zwróć uwagę na następujące kwestie:

1. Przed czym przede wszystkim musi chronić repelent?
2. Jak długi czas ochrony musi zapewnić preparat?
3. Czy pacjent będzie korzystał z preparatu w Polsce, czy w krajach tropikalnych?
4. Czy preparat będzie stosowany przez osobę dorosłą, dziecko czy kobietę w ciąży?

Jeśli pacjent wybiera się w podróż do krajów tropikalnych najlepszym wyborem jest preparat z DEET:

• Im wyższe stężenie, tym dłuższy czas zachowanej skuteczności,
• W przypadku dzieci od 2. r.ż. należy dobrać stężenie odpowiednio do wieku.

Rekomendując preparat pacjentowi pozostającemu w kraju kieruj się następującymi zasadami:

• Dobierz preparat tak, by skuteczność została zachowana, ale by stężenie repelentu było możliwie najniższe:
  • Jeśli pacjent wybiera się do lasu na krótki spacer, ochronę przed kleszczami może zapewnić DEET w niskim stężeniu, ikarydyna lub IR3535,
  • Jeśli zamierza spędzić cały dzień nad jeziorem należy zaproponować repelent o długim czasie działania – np. DEET w stężeniu 20-30%, 20% ikarydynę lub 20% IR3535,
  • Jeśli potrzebna jest ochrona na chwilę, mogą się sprawdzić już olejki eteryczne.
• Jeśli pacjent prosi o repelent naturalny, zwróć uwagę na krótkotrwałą skuteczność oraz możliwe wystąpienie podrażnienia lub alergii skórnej.
• W przypadku małych dzieci i kobiet w ciąży poinformuj, że najpierw zaleca się stosowanie barier typu moskitiery o gęstym utkaniu, siatki w oknach, zasłanianie jasnymi ubraniami możliwie największej powierzchni ciała, a jeśli tego typu metody nie zapewniają skuteczności zaproponuj repelent zaczynając od najsłabszego.
• Stosowanie preparatów w formie kremu, emulsji zapobiega niepożądanemu wdychaniu preparatu, co może mieć miejsce stosując spraye.

Porównanie czasu działania repelentów przedstawia Tabela1.

Tabela 1 Porównanie czasu działania repelentów

Zestawienie repelentów dostępnych w aptece

W Tabeli 2. zebrano przykładowe repelenty dostępne na polskim rynku z uwzględnieniem zawartych substancji, zalecanego stosowania, czasu działania oraz ograniczeń wiekowych:

Tabela 2 Zestawienie przykładowych repelentów dostępnych na polskim rynku

Piśmiennictwo

1. Shelomi M. (2020). Who’s afraid of DEET? Fearmongering in papers on botanical repellents. Malaria journal, 19(1), 146. pełny tekst⬏
2. Swale, D. R., Bloomquist, J. R. (2019). Is DEET a dangerous neurotoxicant?. Pest management science, 75(8), 2068–2070.⬏
3. Haleem, Z. M., Yadav, S., Cushion, M. L., Tanner, R. J., Carek, P. J., & Mainous, A. G. (2020). Exposure to N,N-Diethyl-Meta-Toluamide Insect Repellent and Human Health Markers: Population Based Estimates from the National Health and Nutrition Examination Survey. The American journal of tropical medicine and hygiene, 103(2), 812–814.  abstrakt⬏
4. United States Environmental Protection Agency [EPA]. (2021). DEET. Pobrano z:  pełny tekst⬏
5. Lee, J. T., Basak, S. (2021). Cytotoxic Effects of N,N-Diethyl-Meta-Toluamide (DEET) on Sinonasal Epithelia. OTO open, 5(2), 2473974X211009232.  pełny tekst⬏
6. Goodyer, L., Schofield, S. (2018). Mosquito repellents for the traveller: does picaridin provide longer protection than DEET?. Journal of travel medicine, 25(suppl_1), S10–S15.  pełny tekst⬏
7. Heng, S., Sluydts, V., Durnez, L., Mean, V., Polo, K., Tho, S., Coosemans, M., van Griensven, J. (2017). Safety of a topical insect repellent (picaridin) during community mass use for malaria control in rural Cambodia. PloS one, 12(3), e0172566.  pełny tekst⬏
8. Przygodzka, M., Mikulak, E., Chmielewski, T., Gliniewicz, A. (2019). Repellents as a major element in the context of prevention of tick-borne diseases. Przegląd epidemiologiczny, 73(2), 269–280.  pełny tekst⬏
9. Chrustek, A., Hołyńska-Iwan, I., Dziembowska, I., Bogusiewicz, J., Wróblewski, M., Cwynar, A., Olszewska-Słonina, D. (2018). Current Research on the Safety of Pyrethroids Used as Insecticides. Medicina (Kaunas, Lithuania), 54(4), 61.  pełny tekst⬏
10. Kongkaew, C., Sakunrag, I., Chaiyakunapruk, N., Tawatsin, A. (2011). Effectiveness of citronella preparations in preventing mosquito bites: systematic review of controlled laboratory experimental studies. Tropical medicine & international health : TM & IH, 16(7), 802–810. ⬏
11. Luker, H. A., Rodriguez, S., Kandel, Y., Vulcan, J., Hansen, I. A. (2021). A novel Tick Carousel Assay for testing efficacy of repellents on Amblyomma americanum L. PeerJ, 9, e11138. https://doi.org/10.7717/peerj.11138 pełny tekst⬏
12. Colucci, B., Müller, P. (2018). Evaluation of standard field and laboratory methods to compare protection times of the topical repellents PMD and DEET. Scientific reports, 8(1), 12578.⬏
13. Enayati, A. A., Hemingway, J., Garner, P. (2007). Electronic mosquito repellents for preventing mosquito bites and malaria infection. The Cochrane database of systematic reviews, 2007(2), CD005434.  pełny tekst⬏