Układ współczulny (układ sympatyczny, ang. sympathetic nervous system) stanowi drugą obok układu przywspółczulnego (oraz wyróżnionego od niedawna jelitowego układu nerwowego) część autonomicznego układu nerwowego. Przyjmuje się, że oba układy działają częściowo przeciwstawnie, utrzymując homeostazę organizmu. Kompleksowe funkcje układu przywspółczulnego i współczulnego nie są tak proste, ale to uproszczenie sprawdza się w przypadku wielu funkcji organizmu kontrolowanych przez te układy.
Głównym zadaniem układu współczulnego jest stymulowanie organizmu do podjęcia działania w przypadku niebezpieczeństwa, stąd jego potoczna nazwa układu “walki lub ucieczki”.
Receptory układu współczulnego
Do receptorów adrenergicznych zaliczamy receptory α1, α2 (reagujące najsilniej na noradrenalinę) i β1, β2, β3 (reagujące najsilniej na izopropylonoradrenalinę). W wyniku aktywacji receptorów α1, β1, β2, β3 następuje pobudzenie komórki, a w wyniku aktywacji receptora α2 hamowanie.
Funkcje układu sympatycznego
Współczulny układ nerwowy odpowiada za regulację wielu mechanizmów homeostatycznych w żywych organizmach unerwiając tkanki w prawie każdym systemie narządów.
| Organ | Efekt |
|---|---|
| Oczy | Rozszerzenie źrenicy |
| Serce | Zwiększanie szybkości i siły skurczu |
| Płuca | Rozszerzenie oskrzeli |
| Naczynia krwionośne | Rozszerzenie naczyń mięśniowych |
| Zwężenie naczyń układu pokarmowego | |
| Gruczoły potowe | Stymulacja wydzielania potu |
| Jelita | Hamowanie perystaltyki jelit |
| Nerki | Zwiększanie wydzielania reniny |
| Prącie | Hamowanie wypełnienia krwią |
| Naiseniowód | Stymulacja emisji przed ejakulacją |
Prawdopodobnie mechanizm działania AUN jest najlepiej poznanym systemem neuronalnej i hormonalnej reakcji na stres. Reakcja walki lub ucieczki, za którą odpowiada AUN, jest również znana jako odpowiedź współczulno-nadnerczowa organizmu. W wyniku działania bodźca stresowego przedzwojowe włókna współczulne, które kończą się rdzeniem nadnerczy, wydzielają acetylocholinę (jak wszystkie pozostałe włókna współczulne). Aktywuje ona wydzielanie adrenaliny i w mniejszym stopniu noradrenaliny. Reakcja ta działa przede wszystkim na układ sercowo-naczyniowy, odbywa się bezpośrednio za pośrednictwem impulsów przekazywanych przez układ współczulny i pośrednio przez aminy katecholowe wydzielane z rdzenia nadnerczy.
Stymulacja układu współczulnego powoduje zwężenie naczyń krwionośnych skóry, przewodu pokarmowego i nerek. Dzieje się tak w wyniku aktywacji receptorów α1-adrenergicznych przez noradrenalinę uwalnianą przez post-zwojowe współczulne neurony. Receptory te istnieją w całym układzie naczyniowym, ale są hamowane i równoważone przez receptory β2-adrenergiczne (stymulowane przez uwalnianie adrenaliny z gruczołów nadnerczy) w mięśniach szkieletowych, sercu, płucach i mózgu podczas odpowiedzi współczulno-nadnerczowej. Skutkiem tego jest zmniejszenie objętości krwi przepływającej przez narządy niepotrzebne do bezpośredniego przeżycia organizmu i zwiększenie przepływu krwi w narządach zaangażowanych w intensywną aktywność fizyczną.
Zaburzenia układu współczulnego
W niewydolności serca układ współczulny zwiększa swoją aktywność, prowadząc do zwiększenia siły skurczów mięśni. To z kolei zwiększa objętość wyrzutową serca i skurcz naczyń obwodowych, aby utrzymać ciśnienie krwi. Te działania w dłuższej perspektywie przyspieszają postęp choroby, co ostatecznie zwiększa śmiertelność w niewydolności serca. Wzmożone napięcie układu przywspółczulnego charakteryzuje się przyspieszeniem tętna, rozszerzeniem źrenic, wzmożoną potliwością i nadmierną pobudliwością psychiczną.