Transkrypcja
Cześć, tu Dawid Panek. Witam w programie Pogadanki Farmaceutyczne. W tym odcinku porozmawiamy o witaminach rozpuszczalnych w tłuszczach A, D, E, i K. Przyjrzymy się ich roli w organizmie i objawach niedoboru oraz jakie informacje można przekazać pacjentowi odnośnie suplementacji?
Witamina A została odkryta w roku 1913 przez amerykańskich badaczy, Elmera McColluma i Marguerite Davis. Witaminę D odkryto w 1919 roku przez Mellanbe’a, który po raz pierwszy wykazał, że krzywica może być spowodowana przez niedobory w diecie substancji rozpuszczalnych w tłuszczach. W 1922 roku Evans i Bishop odkryli substancję niezbędną do rozmnażania się zwierząt, czyli witaminę E, a w 1929 roku odkryto witaminę K, przez Carla Petera Henrika Dama.
Hydrofobowe i polarne cząsteczki witamin A D E i K są rozpuszczalnych w tłuszczach, zatem ich dostępność zależy od prawidłowego wchłaniania tłuszczów z diety. Witaminy te mogą być magazynowane w organizmie, więc nie muszą być dostarczane w codziennej diecie. Pełnią ważne funkcje w organizmie: uczestniczą w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej, w procesie krzepnięcia krwi, widzenia, pełnią funkcję antyoksydacyjną, są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania tkanki nabłonkowej.
Witamina A występuje w żywności pochodzenia roślinnego w postaci prowitamin A, zwłaszcza β-karotenu, natomiast w produktach zwierzęcych w postaci retinolu i jego pochodnych. Jest niezbędna w procesie widzenia, stanowi składnik rodopsyny, posiada właściwości przeciwutleniające, wpływa na embriogenezę i rozwój płodu, na prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego. Ponadto, uczestniczy w biosyntezie melaniny i kolagenu, przez co wpływa na stan skóry, włosów i paznokci, reguluje różnicowanie się naskórka.
Podstawową formą witaminy A stanowi retinol powstający w wyniku hydrolizy beta-karotenu, w skórze podlega przemianie do retinaldehydu (inaczej retinalu) i ostatecznie do kwasu retinowego. Zarówno retinol jak i retinaldehyd stanowią częsty dodatek do kosmetyków, ze względu na ich efekt przeciwstarzeniowy, redukcję zmarszczek, regenerację skóry po oparzeniach słonecznych, działanie antyoksydacyjne czy też niwelowanie przebarwień na skórze. Należy pamiętać, że stosowanie retinoidów na skórę może powodować podrażnienia i jest niedozwolone u kobiet w ciąży, wykazują działanie teratogenne!
Główną rolą witaminy D3 w organizmie jest jej wpływ na gospodarkę wapniowo-fosforanową poprzez zwiększenie wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym. Witamina D występuje w dwóch formach chemicznych: jako witamina D2 – ergokalcyferol pochodzenia roślinnego i D3 – cholekalcyferol pochodzenia zwierzęcego. Witamina D może być dostarczana do organizmu w dwojaki sposób — z produktami żywnościowymi lub przez syntezę skórną pod wpływem światła słonecznego. Większość preparatów witaminy D jest dostępna bez recepty i dotyczy to zarówno suplementów jak i leków (w dawce 400, 600, 800, 1000, 2000 i 4000 j.m). Preparaty do stosowania raz w tygodniu (7000, 20 000 j.m) lub raz w miesiącu (30 000 j.m.) wydawane są na receptę.
Biologiczna czynna postać witaminy D powstaje w wyniku podwójnej hydroksylacji kolejno w wątrobie i w nerkach. W wątrobie na skutek przyłączenia grupy hydroksylowej powstaje kalcydiol, a następnie w nerkach kalcytriol. U chorych z niewydolnością nerek i upośledzoną hydroksylacją witaminy D stosuje się pochodną cholekalcyferolu Alfakalcydol, która nie wymaga nerkowej hydroksylacji. Preparat dostępny jest jako lek Alfadiol. W aptece spotkać można również leki zawierające w składzie kalcyfediol, krople Devisol-25 i kapsułki Solcidiol. Kalcyfediol jest metabolitem witaminy D3 powstającym w wątrobie, dlatego ten lek stosuje się głównie u pacjentów z zaburzeniami funkcji wątroby do wyrównania niedoborów witaminy D.
Witamina E należy do grupy organicznych związków chemicznych, w skład której wchodzą tokoferole i tokotrienole. Największą aktywność biologiczną wykazuje α- tokoferol. W organizmie człowieka witamina E pełni funkcję naturalnego antyoksydanta, przeciwdziała utlenieniu DNA, lipidów, białek zapobiegając ich niszczeniu, ponadto redukuje ilość wolnych rodników, stabilizuje błony komórkowe, hamuje agregacje płytek krwi, przyczynia się do zachowania prawidłowych funkcji narządów rozrodczych kobiet i mężczyzn oraz wpływa na funkcjonowanie układu immunologicznego. Witamina E chroni przed powstawaniem blaszek miażdżycowych i rozwojem miażdżycy.
Witamina K naturalnie w żywności występuje jako fitochinon (witamina K1) w warzywach i menachinony (witamina K2 MK-n) w mięsie, jajach, serze, które różnią się od siebie ilością jednostek izoprenoidowych w łańcuchu bocznym, czyli tzw. MK od 4 do 13. Większość z menachinonów syntetyzowanych jest w błonie śluzowej jelit przez mikrobiotę jelit. Witamina K1 jest niezbędna w procesie krzepnięcia krwi, natomiast K2 głównie bierze udział w prawidłowej mineralizacji kości, modyfikuje białko osteokalcynę w aktywną formę zdolną do wiązania wapnia. Niedobór witaminy K praktycznie nie występuje z racji syntezy jelitowej menachinonów, jedynie noworodki karmione mlekiem matki wymagają podania witaminy K. Niedobór może wydłużać czas krzepnięcia krwi i być przyczyną krwotoków z nosa, z układu pokarmowego i moczowego, a u noworodków powodować skazę krwotoczną. Leki z witaminą K (np. lek Vitacon) przyjmuje się w leczeniu zaburzeń krzepnięcia krwi spowodowanych nieprawidłową syntezą czynników krzepnięcia np. w hipoprotrombinemii. Natomiast w suplementacji najczęściej używanymi formami witaminy K1 jest filochinon lub fitonation lub jedna z dwóch form witaminy K2: MK-4 lub MK-7. Suplementy zawierające witaminę K2 często mają w składzie witaminę D lub dodatkowo wzbogacone są w wapń.
Przejdźmy teraz do sedna – jakie informacje warto przekazać pacjentowi przy każdym wydaniu preparatu z apteki, o czym poinformować w razie dodatkowych pytań.
Niedobory witamin A, E, K u osób zdrowych występują rzadko i spotykane są głównie u chorych z zaburzeniami wchłaniania.
W jawnych klinicznie niedoborach witamin A,D,E,K lekarz zaleci preparaty w postaci leków dostępnych bez recepty bądź wydawanych na receptę. W profilaktyce niedoboru witamin można sięgnąć po suplementy, których mamy z reguły większy wybór i często są w korzystniejszych cenach. Preparaty witaminowe mogą być przyjmowane zarówno z posiłkiem jak i bez. Ważne jest aby suplementując witaminy nie przekraczać zalecanych norm spożycia i tak:
Normy polskie na witaminę A, czyli (RDA): dla dorosłych kobiet to 700 µg/dobę, dla dorosłych mężczyzn to 900 µg/dobę
Normy polskie dla witaminy D, ustalone na podstawie wystarczającego spożycia (AI) to dla dorosłych kobiet i mężczyzn 15µg cholekalcyferolu na dobę (czyli 600 IU)
Ze względu na niewystarczające dowody dotyczące: funkcji, absorpcji jak i występowania witaminy K2 u ludzi, normy określono jedynie w odniesieniu do witaminy K1 i zostały ustalone na poziomie wystarczającego spożycia. Dla dorosłych kobiet to 55 µg witaminy K czyli filochinonu na dobę, natomiast dla mężczyzn 65.
Normy polskie na witaminę E, ustalone na poziomie wystarczającego spożycia (AI) dla dorosłych kobiet to 8 mg równoważnika α-tokoferolu na dobę, natomiast dla mężczyzn 10.
Witamina A w nadmiarze może mieć działanie toksyczne i teratogenne. Hiperwitaminoza A objawia się m.in. powiększeniem wątroby, nadmierną pobudliwością, bólem głowy, osłabieniem, zmianami skóry oraz zmianami w strukturze kości.
W organizmie 80% witaminy D3 pochodzi z syntezy skórnej pod wpływem ekspozycji na promienie słoneczne, pozostałe 20% jest wchłaniane z przewodu pokarmowego. W warunkach polskich efektywna synteza możliwa jest jedynie od marca do września (a czas ekspozycji musi wynosić przynajmniej 30 minut, bez użycia kremów z filtrami UV, oraz odsłonięte przynajmniej twarz i przedramiona). Dlatego niedobór witaminy D jest częsty i wymaga często całorocznej suplementacji. U zdrowych, nieotyłych dorosłych, rekomendowana dzienna dawka witaminy D mieści się w przedziale od 800 do 2000 IU.
Niebezpieczny jest również nadmiar witaminy D. Najczęściej przyczyną występowania nadmiaru witaminy jest jej niewłaściwa suplementacja, z wykorzystaniem zbyt wysokich, nieadekwatnych dawek preparatów leczniczych. Nadmiar witaminy D może objawiać się m.in. biegunką, wymiotami, zaburzeniami koncentracji lub też zwiększonym oddawaniem moczu. Długie przebywanie na słońcu nie spowoduje „przedawkowania” witaminy D3, ponieważ nadmiar syntetyzowanej witaminy jest rozkładany do nieaktywnych metabolitów.
Nie stwierdzono niepożądanego działania dużych dawek witaminy K, a działania niepożądane związane z przyjmowaniem witaminy E wystąpiły przy wysokich dawkach, około 270 mg równoważnika α-tokoferolu przyjmowanego dobowo przez rok.
W Polsce w 2020 r. Zespół do Spraw Suplementów Diety Rady Sanitarno-Epidemiologicznej określił maksymalną ilość witaminy K w dziennej zalecanej porcji suplementu diety dedykowanego dla osób dorosłych na poziomie 200 µg. Natomiast nie ma wytycznych dotyczących suplementacji witaminy K2 w profilaktyce osteoporozy. Wpływ i skuteczność witaminy K2 na poprawę gęstości mineralnej kości jest nadal przedmiotem badań.
Witamina K2 (MK-7) jest bardzo popularna w suplementach diety (często w połączeniu z witaminą D i wapniem), należy zwrócić szczególną uwagę na pacjentów, którym podaje się leki przeciwzakrzepowe – antagoniści witaminy K (acenokumarol, warfaryna itp.), m.in. w profilaktyce zakrzepic. Podawanie tym pacjentom witaminy K2 (MK-7) już w dawce 10 µg ogranicza skuteczność tych leków.
Maksymalna ilość witaminy A w dziennej porcji suplementu diety dedykowanego dla osób dorosłych to 800 µg równoważnika retinolu i 7 mg β-karotenu, dla witaminy D to 2 000 IU dla suplementów diety przeznaczonych dla zdrowej populacji osób dorosłych do 75 roku życia oraz 4000 IU dla suplementów diety przeznaczonych wyłącznie dla osób zdrowych powyżej 75 roku życia, natomiast suplement z witaminą E może ją zawierać maksymalnie 250mg w dziennej porcji.
To już wszystko, dziękuję za uwagę i do zobaczenia w kolejnym odcinku.
