Alergiczny nieżyt nosa (ANN) jest jednym z najczęściej występujących schorzeń alergicznych na świecie. Szacuje się, że może dotykać od 17 do nawet 28,5% dorosłych Europejczyków.
Aktualnie obowiązujące wytyczne leczenia ANN zostały opracowane przez ARIA (ang. Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma), organizację pozarządową współpracującą z WHO, której misją jest edukacja oraz wdrożenie metod leczenia ANN i astmy w oparciu o wiarygodne dane z badań naukowych.
Pierwszy obszerny dokument został opracowany przez ARIA w 2008 roku,[1] a następnie był dwukrotnie aktualizowany w 2010[2] i 2016 roku.[3] Obecnie stanowi on uznawane na całym świecie źródło wiedzy na temat leczenia alergicznego nieżytu nosa, uwzględniając również praktykę apteczną.
Objawy alergicznego nieżytu nosa
Alergiczny nieżyt nosa definiuje się jako stan zapalny błony śluzowej nosa, któremu towarzyszą charakterystyczne objawy:
- wodnisty katar,
- kichanie (najczęściej wielokrotne tzw. salwy kichania),
- swędzenie,
- niedrożność nosa.
Często występują również objawy ze strony oczu: obustronne zaczerwienienie, świąd i łzawienie.
ANN stanowi najbardziej powszechną formę nieinfekcyjnego zapalenia błony śluzowej nosa, a u jego podłoża leży odpowiedź immunologiczna na alergeny warunkowana przez przeciwciała klasy IgE.
Klasyfikacja alergicznego nieżytu nosa
Do niedawna w ANN wyróżniano postać sezonową (wywołaną najczęściej alergenami środowiska zewnętrznego np. pyłkami traw i drzew), całoroczną (powodowaną zwykle przez alergeny domowe takie jak roztocza kurzu domowego) oraz tzw. zawodową, związaną z charakterem wykonywanej pracy.
Obecnie uwzględniając czas trwania objawów przyjmuje się podział ANN na:
- okresowy – gdy objawy utrzymują się mniej niż 4 dni w tygodniu lub nie dłużej niż przez 4 kolejne tygodnie,
- przewlekły – gdy objawy utrzymują się powyżej 4 dni w tygodniu i powyżej 4 tygodni.
Biorąc pod uwagę nasilenie objawów, możemy mieć do czynienia z ANN o charakterze umiarkowanym lub ciężkim, gdy spełnione jest jedno z wymienionych kryteriów:
- zaburzenia snu,
- utrudnienia w wykonywaniu codziennych aktywności takich jak praca, nauka, wypoczynek i/lub sport,
- uciążliwość objawów.
O postaci łagodnej mówimy, gdy dolegliwości spowodowane chorobą nie wpływają na aktywności życia codziennego, a objawy nie są opisywane przez pacjenta jako dokuczliwe.
Przyczyny stanu zapalnego błony śluzowej nosa
Podłoże ANN ma charakter złożony, a wśród czynników predysponujących do rozwoju choroby wymienia się uwarunkowania genetyczne i środowiskowe. Zasadniczą rolę odgrywa ekspozycja na alergeny, głównie alergeny wziewne (tzw. aeroalergeny). W Polsce najczęstszymi alergenami powodującymi ANN są:
- pyłki roślin: traw, drzew (brzoza, leszczyna, olsza, topola, jesion, dąb), chwastów (bylica pospolita, babka lancetowata),
- pleśnie (Cladosporium, Alternaria),[4]
- roztocza kurzu domowego (Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae),
- alergeny odzwierzęce (kot, pies, ale również gryzonie: mysz, szczur, chomik, świnka morska),
- insekty (karaczan prusak).
Alergeny pokarmowe bardzo rzadko wywołują izolowane objawy ze strony błony śluzowej nosa. Może dochodzić jednak do tzw. alergii krzyżowych, w których chory uczulony przykładowo na pyłek brzozy reaguje również na alergen pokarmowy – jabłko. Wynika to z podobieństwa strukturalnego poszczególnych związków uczulających. Przyczyną ANN mogą być także alergeny występujące miejscu pracy np. odczynniki chemiczne, żywice, kleje, lateks, sole metali czy pył drzewny.[1]
Leczenie alergicznego nieżytu nosa
Obecnie jesteśmy w stanie złagodzić dokuczliwe objawy towarzyszące alergicznemu nieżytowi nosa. Należy jednak pamiętać, że związki stosowane w farmakoterapii ANN nie wykazują długotrwałego efektu po zaprzestaniu ich podawania, dlatego w przypadku przewlekłego stanu zapalnego należy je stosować systematycznie. Rzadko dochodzi do zjawiska tachyfilaksji, czyli rozwoju tolerancji farmakologicznej, będącej wynikiem częstego podawania leku. Do leków stosowanych w leczeniu ANN należą:
- doustne leki przeciwhistaminowe (H1-blokery),
- miejscowe leki przeciwhistaminowe (H1-blokery),
- donosowe glikokortykosteroidy (GKS),
- antagonisty receptora leukotrienowego,
- kromony,
- leki obkurczające naczynia krwionośne,
- antagonisty receptorów cholinergicznych,
- GKS doustne lub domięśniowe.[1]
Doustne leki przeciwhistaminowe (H1-blokery)
Leki przeciwhistaminowe blokują działanie histaminy na poziomie receptorów H1. Niektóre z nich posiadają również właściwości przeciwalergiczne. Podawane doustnie są efektywne w hamowaniu objawów ANN: kataru, kichania, swędzenia nosa i alergicznych objawów ze strony oczu. Wykazują jednak mniejszą skuteczność w udrażnianiu nosa.
I generacja blokerów receptorów histaminowych H1 wykazuje znaczne działania niepożądane związane z ich potencjałem sedacyjnym i aktywnością antycholinergiczną. Leki II generacji ze względu na większą selektywność i brak lub niewielki wpływ na ośrodkowy układ nerwowy nie powodują senności, zawrotów głowy czy zaburzeń koordynacji. Są bezpieczne i skuteczne u dzieci, wykazują szybkie działanie (w czasie krótszym niż 1 h od podania) i mogą być stosowane przez dłuższy okres czasu. Leki z tej grupy to:
- cetyryzyna (Allertec WZF, Amertil Bio, Zyrtec UCB),
- desloratadyna (Delortan Allergy, Hitaxa Fast),
- feksofenadyna (Allegra, Telfast, Telfexo),
- lewocetyryzyna (Contrahist Allergy, Lirra Gem, Zyx Bio),
- loratadyna (Claritine Allergy, Flonidan Control, Loratadyna Pylox),
- rupatadyna (Alerprof , Rupafin),
- bilastyna (Bilaxten, Clatra).[1]
Miejscowe leki przeciwhistaminowe (H1-blokery)
Leki przeciwhistaminowe stosowane donosowo są skuteczne w łagodzeniu kataru, kichania, swędzenia, a także zmniejszają uczucie zatkania nosa. Podawane do worka spojówkowego mogą zmniejszać objawy oczne. Wykazują działanie już po 20 minutach od podania i są dobrze tolerowane przez pacjentów. Przykłady H1-blokerów stosowanych miejscowo to:
- azelastyna – Allergodil (aerozol do nosa, krople do oczu),
- olopatadyna – Oftahist, Opatanol (krople do oczu).
Donosowe glikokortykosteroidy (GKS)
GKS podawane donosowo są najbardziej efektywną grupą leków dostępnych w farmakoterapii ANN. Dzięki określonej drodze podania zostaje osiągnięte wysokie stężenie leku na powierzchni błony śluzowej nosa, co minimalizuje ryzyko wystąpienia ogólnoustrojowych działań niepożądanych. Ze względu na mechanizm działania GKS donosowe wykazują działanie po 7-8 h od podania, ale uzyskanie maksymalnego efektu wymaga stosowania leku przez okres dwóch tygodni. Obecnie dostępne preparaty są dobrze tolerowane i mogą być stosowanie długotrwale nie powodując atrofii (zaniku) błony śluzowej nosa. GKS podawane donosowo to:
- beklometazon (Beclonasal Aqua),
- budesonid (Buderhin, Tafen Nasal),
- flutikazonu propionian (Fanipos, Flixonase),
- flutikazonu furoinian (Avamys),
- mometazon (Nasomentin Control, Nasonex, Pronasal).
Antagonisty receptora leukotrienowego
Mechanizm działania antagonistów receptora leukotrienowego polega na blokowaniu działania silnych mediatorów stanu zapalnego – leukotrienów. Leki z tej grupy charakteryzują się skutecznością w łagodzeniu wszystkich objawów towarzyszących ANN (zarówno ze strony nosa, jak i oczu) i są szczególnie rekomendowane przy współistniejącej astmie. ANN jest wskazaniem dla zastosowania leku:
- montelukast (Asmenol, Milukante, Singulair).
Kromony
Kromony (dostępne w postaci preparatów ocznych i donosowych) są skuteczne wobec objawów alergicznych ze strony oczu i umiarkowanie skuteczne wobec objawów ze strony błony śluzowej nosa. Nie wykazują ogólnoustrojowych działań niepożądanych i są bezpieczne w stosowaniu. Do tej grupy należy:
- kromoglikan sodowy – CromoHEXAL, Polcrom (aerozol do nosa, krople do oczu).
Leki obkurczające naczynia krwionośne
Leki z obkurczające naczynia krwionośne to pochodne imidazolu o działaniu sympatykomimetycznym, które zwężają naczynia krwionośne w śluzówce nosa i zmniejszają jej obrzęk. Związki te podawane donosowo udrażniają przewody nosowe, jednak ich efekt jest krótkotrwały.
Ponadto stosowanie sympatykomimetyku powyżej 10 dni może doprowadzić do utraty wrażliwości na lek, nadmiernego obrzęku błony śluzowej i konsekwencji do polekowego nieżytu nosa (łac. rhinitis medicamentosa). Leki z tej grupy to:
- oksymetazolina – Acatar Control, Afrin, Nasivin (aerozol i krople do nosa),
- ksylometazolina – Xylogel, Xylometazolin WZF, Xylorin (żel, krople i aerozol do nosa).
Leki sympatykomimetyczne przyjmowane doustnie (efedryna, pseudoefedryna, fenylefryna) są skuteczne w udrażnianiu zatkanego nosa, mogą powodować jednak szereg działań niepożądanych (bóle i zawroty głowy, drżenia mięśniowe, nerwowość, bezsenność, a także tachykardię i wzrost ciśnienia tętniczego krwi). Regularne stosowanie sypatykomimetyków doustnych nie jest rekomendowane w leczeniu ANN.
Zobacz też:
- Ksylo- i oksymetazolina – Porównanie preparatów
- Ksylometazolina i oksymetazolina a karmienie piersią – Wyjaśniamy!
- Ksylometazolina i oksymetazolina w ciąży – Wyjaśniamy!
Antagonisty receptorów cholinergicznych
Związkiem, który może być stosowany w leczeniu ANN jest również bromek ipratropium (w połączeniu z ksylometazoliną w: Otrivin Ipra Max), który jest skuteczny w zmniejszaniu ilości wodnistej wydzieliny z nosa, nie ma jednak wpływu na objawy kichania i obrzęk śluzówki nosa. Nie powoduje systemowych działań niepożądanych, a miejscowe efekty uboczne są mało nasilone.[5]
GKS doustne lub domięśniowe
W rzadkich przypadkach, przy szczególnie ciężkich objawach ANN, które nie są kontrolowane przez standardowe leki lub gdy pacjent nie toleruje podania donosowego, GKS mogą być stosowane doustnie przez krótki okres czasu (np. prednizolon w dawce początkowej 20-40 mg/dzień) lub domięśniowo w postaci iniekcji o przedłużonym uwalnianiu (tzw. depot injection, np. metyloprednisolon 40-80 mg/zastrzyk). Stosowanie doustne GKS przez kilka tygodni i każdorazowe podanie domięśniowe może powodować ogólnoustrojowe działania niepożądane GKS.
Pacjent z alergicznym nieżytem nosa w aptece
Farmaceuta jest często pierwszą osobą, z którą kontaktuje się pacjent cierpiący na ANN. Zgodnie z wytycznymi ARIA postępowanie z takim pacjentem różni się w zależności od charakteru objawów.
W przypadku łagodnego, okresowego ANN można zalecić pacjentowi (zgodnie z zachowaną kolejnością):
- doustny bloker receptorów H1 (II generacji) lub
- donosowy bloker receptorów H1 lub
- lek obkurczający naczynia krwionośne w śluzówce nosa lub
- donosowy kromon lub
- roztwór soli fizjologicznej donosowo.[1]
W przypadku łagodnego, przewlekłego ANN lub umiarkowanego/ciężkiego, okresowego ANN można zalecić pacjentowi:
- doustny bloker receptorów H1 lub
- donosowy bloker receptorów H1 i/lub
- lek obkurczający naczynia krwionośne w śluzówce nosa lub
- donosowy steryd lub
- donosowy kromon.[1]
Jeśli po 7-15 dniach pacjent nie odczuje poprawy należy skierować go do lekarza. W przypadku umiarkowanego/ciężkiego, przewlekłego ANN należy skierować pacjenta do lekarza.
Istnieją również inne kryteria, które wskazują na konieczność skierowanie chorego do lekarza. Należą do nich:
- wiek poniżej 12 r.ż.,
- ciąża lub okres karmienia piersią,
- jednostronna niedrożność nosa,
- utrata węchu (anosmia),
- niedrożność nosa bez wycieku wydzieliny z nosa,
- gęsta żółta lub zielona wydzielina,
- powtarzające się krwawienia z nosa (łac. epistaxis),
- objawy świadczące o niekontrolowaniu zdiagnozowanej astmy,
- objawy świadczące o niezdiagnozowanej astmie,
- ból ucha (może wskazywać na zapalenie ucha),
- objawy nieodpowiadające na leczenie,
- nieakceptowalne przez pacjenta działania niepożądane stosowanych leków.[5]
Piśmiennictwo
- ARIA Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma – 2008 guidelines. pełny tekst⬏⬏⬏⬏⬏⬏
- Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma (ARIA) – 2010 revision. pełny tekst⬏
- Allergic Rhinitis and its Impact of Asthma (ARIA) – 2016 revision. pełny tekst⬏
- Polskie Towarzystwo Alergologiczne. Kalendarz pylenia. pełny tekst⬏
- ARIA Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma – 2008 guidelines. pełny tekst⬏⬏
Bardzo dobry przegląd leków stosowanych w terapii alergicznego nieżytu nosa, szczególnie w kontekście zbliżającej się się pory wiosenno-letniej 🙂
Moją uwagę zwraca szczególnie fakt, że w pierwszej kolejności należy pacjentowi polecić blokery receptora H1 zarówno w formie doustnej jaki i donosowej i leki donosowe obkurczające naczynia a dopiero w późniejszym etapie, gdy są one niewystarczające, donosowy steryd.