Zamieszczamy pracę specjalizacyjną z farmacji aptecznej nadesłaną przez mgr farm. Anetę Ekert.
Wsteczne zmiany narządowe i czynnościowe u osób geriatrycznych. Zastosowanie Kryteriów Beers’a 2015 w pracy farmaceuty w zakresie leków OTC.
PRACA SPECJALIZACYJNA Z FARMACJI APTECZNEJ
Niewydolności wielonarządowej osób starszych towarzyszy polipragmazja, co powoduje częste interakcje między lekami. Jednocześnie objawy zgłaszane przez pacjenta mogą być działaniem niepożądanym już zażywanego leku lub też nowymi symptomami rozwijającej się choroby. Z tego powodu bardzo ważną rolę pełni wywiad przy pierwszym stole lub w pokoju konsultacyjnym. Ważnym zadaniem farmaceuty jest znajomość tych zjawisk i skuteczne ich wyeliminowanie lub ich minimalizacja. Istotnym aspektem pracy farmaceuty jest współpraca z pozostałymi zawodami medycznymi w celu poprawy jakości życia ogółu społeczeństwa. Stan zdrowia osób starszych wpływa na relacje z bliskimi oraz samoakceptację.
WHO umownie przyjęło, iż osoby powyżej 65 roku życia uznawane są jako starsze. Wyróżnia także osoby po 76 roku życia jako podeszłe oraz po 90 roku życia jako sędziwe.[1] Ciężko jest monitorować leczenie pacjentów geriatrycznych – niejednokrotnie są pod opieką wielu specjalistów. Często zgłaszają swoje problemy farmaceucie, który stanowi ogniwo pośrednie pomiędzy nimi a lekarzem. Ten z kolei ma ograniczone możliwości pomocy, ponieważ musi opierać się na subiektywnej ocenie objawów opisywanych przez pacjenta bez wglądu do historii choroby. Istnieje jednak algorytm pomocy osobie starszej, który można zastosować u osób przyjmujących leki przepisywane z ordynacji lekarskiej oraz z polecenia farmaceuty.
Najbezpieczniejszym rozwiązaniem farmakoterapii w geriatrii jest stosowanie leków dobrze poznanych w najmniejszej skutecznej dawce. Zmniejszona efektywność pracy wątroby i nerek, serca oraz zwiększona aktywność receptorów oraz wzrost tkanki tłuszczowej może skutkować dłuższym czasem eliminacji leku oraz wzrostem ryzyka akumulacji substancji leczniczej lub jej metabolitów. Jeśli do osiągnięcia efektu terapeutycznego potrzebna jest większa dawka należy ją podnosić powoli, uczulając pacjenta, aby zwrócił uwagę na niepokojące objawy po zażyciu leków.
Kryteria Beers’a omawiane są również w podręczniku pt. Bezpieczeństwo stosowania leków u osób starszych.
Polecając preparaty lecznicze należy uwzględnić schorzenia i przyjmowane leki oraz przyzwyczajenia pacjenta (dietę, spożywanie alkoholu, zażywanie suplementów pozaaptecznych i mieszanek ziołowych). Kluczem do udanej farmakoterapii jest zrozumienie przez pacjenta sensu przyjmowania zalecanych leków. Brak dobrej komunikacji z pacjentem powoduje stosowanie niepotrzebnej farmakoterapii przez dłuższy okres niż to konieczne lub zażywanie leków niezgodnie z zaleceniami (pora dnia przyjmowania leków, zaprzestanie farmakoterapii po subiektywnym odczuciu poprawy).
Stosowane preparaty mogą negatywnie wpływać na niektóre aspekty stanu chorego, co w efekcie powoduje sięganie po kolejne leki tworząc kaskadę lekową, w konsekwencji powodując niechęć do opieki medycznej. Dodatkowo niektóre leki, bezpośrednio lub poprzez ich swoiste połączenia, mogą powodować zaburzenia równowagi, zawroty głowy, co jest zazwyczaj utożsamiane z objawami charakterystycznymi dla tego wieku. Powoduje to pogorszenie samooceny, poczucia własnej wartości oraz stany depresyjne.
Pogorszenie kontaktu z pacjentem oraz jego koncentracji jest zazwyczaj traktowane jako postępowanie istniejących już chorób np. choroby Alzheimera czy Parkinsona. Podobnie hipotonia ortostatyczna i towarzyszące jej zawroty głowy nie jest kojarzona jako skutek działania leków, ale jako cecha wieku starczego. Nietrzymanie moczu jest nadal postrzegane jako problem wstydliwy, więc choremu ciężko przyznać się do tego problemu. Pacjent próbuje leczyć się objawowo pomijając szukanie przyczyn tej dolegliwości. Ponad połowy pacjentów rzadko lub nigdy nie informowano o możliwych skutkach leków przez lekarza.[2]
Pacjent często jest kierowany do kolejnego specjalisty, który niekoniecznie ma świadomość, jakie leki już przyjmuje. Liczba przyjmowanych preparatów wzrasta, a wraz z nim rośnie ryzyko interakcji. Stwierdzono wykładniczą zależność między ilością przyjmowanych leków a działaniami niepożądanymi związanymi z farmakoterapią – u każdego pacjenta stosującego 8 i więcej leków wystąpią działania niepożądane.[3] Brak efektywnego leczenia powoduje również samowolne zwiększanie dawek, pogarszając parametry czynnościowe narządów np. nerek, wątroby czy serca, co w przypadku silnie działających leków może prowadzić nawet do śmierci. Pogorszenie słuchu jest źródłem częstych nieporozumień dotyczących zrozumienia schematu przyjmowania leków. Chory nie rozumie w jakim celu ma stosować leki oraz nie wie, jak je stosować (znaczenie tego aspektu wzrasta jeśli nie ma on oparcia w rodzinie czy znajomych). Nieznajomość zasadności stosowania leków charakteryzuje co drugiego pacjenta bez względu na wiek, a po 65 roku życia prawie u każdego pacjenta.[4]
Czytaj też:
Zmiany narządowe i czynnościowe u osób geriatrycznych
Procesy starzenia organizmu oraz choroby charakterystyczne dla tego okresu zachodzą równolegle. Ważnym czynnikiem jest oddzielenie fizjologicznego procesu starzenia od rozwijającego się procesu chorobowego – badacze przyznają, że granica przebiegu między tymi zjawiskami jest ciężka do uchwycenia. Zaburzenia czynnościowe i inwolucja narządowa (zmiany wsteczne albo zanik tkanek lub całych narządów w miarę upływu czasu) są niewystarczającym zjawiskiem do wystąpienia choroby jednak sprzyjają jej rozwojowi. Niestety nie ma wiarygodnych badań, aby ocenić wpływ tych zmian, ponieważ te musiałyby trwać kilkadziesiąt lat. Dodatkowo ciężko wyeliminować wpływ środowiska, stylu życia oraz przebytych chorób w dzieciństwie i okresie młodzieńczym na postępowanie procesów inwolucyjnych i chorobowych. Występowanie destrukcyjnych zmian w organizmie utrudnia leczenie, ponieważ wpływa na farmakokinetykę i farmakodynamikę leków.[4]
Układ krwionośny
Z wiekiem w układzie krwionośnym dochodzi do zmniejszenia komórek bodźcotwórczych w węzłach, a szczególnie w węźle zatokowym, i upośledzenia ruchomości zastawek. Dochodzi do zmniejszenia ilości włókien kolagenowych i elastynowych w efekcie twardnienia ścian serca. Zmiany polegające na glikacji białek w macierzy poza komórką polegają na ich zwłóknieniu, nacieczeniu tłuszczowym i zwapnieniu. Czynnikiem obciążającym serce jest zmniejszenie syntezy czynników wazodylatacyjnych tętnicy. Jednocześnie aorta zwiększa swoją pojemność. Dochodzi do ograniczenia sprawności układu krążenia na skutek zmniejszonej wydolności nerek lub układu oddechowego. Dodatkowo obserwuje się zmniejszoną wrażliwość na stymulację B-adrenergiczną.
Konsekwencjami wyżej wymienionych zmian mogą być:
- zaburzenia rytmu serca w węźle zatokowo – przedsionkowym,
- usztywnienie struktury zrębu łącznotkankowego zmienia pracę serca jako pompy,
- wydłużenie okresu skurczu i skrócenie czasu rozkurczu serca,
- zmniejsza się kurczliwość mięśnia sercowego,
- zwiększenie obciążenia mięśnia sercowego pracą,
- zmniejszona zdolność adaptacyjna organizmu na wysiłek,
- zmiana wzajemnego oddziaływania układu serce – naczynia obwodowe,
- znaczne zmiany w naczyniach krwionośnych,
- zmniejszenie elastyczności naczyń – zwiększenie oporu naczyniowego; co przejawia się wzrostem ciśnienia tętniczego krwi i tętna,
- zmniejszenie przepływu narządowego,
- stopniowe ograniczenie wielkości rezerwy czynnościowej serca i naczyń.
Układ oddechowy i mięśniowo-szkieletowy
Pacjent geriatryczny boryka się ze zmniejszoną masą mięśniową oraz zwapnieniem połączeń kostno-stawowych.
Konsekwencjami tych zmian mogą być:
- ograniczenie ruchomości klatki piersiowej,
- zmniejszenie wydolności układu oddechowego,
- ryzyko zapadania dróg oddechowych oraz powstawania rozedmy starczej.
Układ moczowo-płciowy
Z wiekiem maleje masa nerki oraz liczba nefronów, w wyniku dekompensacji dochodzi do zwiększenia rozmiarów nefronów.
Konsekwencjami tych zmian mogą być:
- wzrost ryzyka niedokrwienia,
- zmniejszenie klirensu kreatyniny,
- zmniejszenie zdolności do zagęszczania moczu i regulacji pH,
- wzrost ryzyka odwodnienia.
Układ pokarmowy
Zmniejszona motoryka układu pokarmowego oraz wielkość wątroby (poprzez zmniejszenie ilości i wielkości hepatocytów) powoduje liczne problemy wieku geriatrycznego.
Konsekwencjami tych zmian mogą być:
- zaparcia (potęgowane przez brak aktywności fizycznej i dieta ubogoresztkowa),
- wzrost ryzyka niedokrwienia hepatocytów,
- spowolnienie metabolizmu ksenobiotyków i wzrost ryzyka ich kumulacji,
- zmniejszenie zdolności do regeneracji.
Opisane zmiany sprzyjają rozwojowi chorób, dlatego w pracy farmaceuty ważna jest edukacja pacjenta, ponieważ modyfikacja jego stylu życia (dieta, aktywność fizyczna, używki) może spowolnić zmiany inwolucyjne, a tym samym opóźnić rozwój choroby. Zalecenia i rekomendacje farmaceuty dotyczące przyjmowanych leków w geriatrii powinny być oparte na podstawie praktyki klinicznej geriatrów i ich opinii. W tym celu utworzone zostały kryteria Beers’a.
Kryteria Beers’a
Kryteria Beers’a zostały stworzone w 1991 roku ze szczególnym naciskiem na potencjalne negatywne skutki i nadmierne stosowanie leków u starszych pacjentów opieki długoterminowej. Celem kryteriów Beers’a jest promowanie bezpiecznego i skutecznego stosowania leków wszystkim starszym osobom poprzez identyfikację potencjalnie niewłaściwych leków (PIM – Potentially Inappropriate Medication) u starszych pacjentów. W 2015 r. po raz kolejny Amerykańskie Towarzystwo Geriatryczne (AGS) zaktualizowało Kryteria Beers’a,[5] uwzględniając wysokiej jakości dowody oraz silne rekomendacje. Kryteria Beers’a jako jedne z pierwszych pozostają klasyfikacją leków potencjalnie niewłaściwych w geriatrii i są wskazówką do powstawania kolejnych. Dały impuls do utworzenia podobnych zaleceń w Europie.[6]
Należy podkreślić, że leki niosą za sobą korzyści i poprawę komfortu życia w określonych wskazaniach, ale jednocześnie też ryzyko działań niepożądanych. Kryteria Beers’a dotyczą wszystkich osób starszych z wyłączeniem pacjentów objętych opieką paliatywną lub hospicyjną. Stanowiły podstawę do zdefiniowania listy leków o wysokim ryzyku. Unikanie PIM jest jedyną strategią mającą na celu zminimalizowania negatywnych skutków zażywania leków. Zaktualizowane Kryteria Beers’a uwzględniają zmniejszone właściwości filtracyjne nerek oraz interakcje między lekami. Wyznaczono podgrupy leków, których należy unikać u osób starszych również z określonymi jednostkami chorobowymi oraz leki, które można stosować z dużą dozą ostrożności.
Kryteria te zostały opracowane w Stanach Zjednoczonych, dlatego nie wszystkie leki z tej listy są dostępne w Europie. Również wiele leków dostępnych w Europie nie znajdziemy w kryteriach Beers’a, mimo że cechuje je podobny profil efektów ubocznych i interakcji.
Ble i inni wybrali 92 leki dostępne w Wielkiej Brytanii w celu potwierdzenia możliwości przeniesienia wytycznych na rynek europejski. Następnie wyodrębniono 10 grup leków i oceniono ryzyko ich stosowania w geriatrii. Badania wykazały, że osoby obciążone chorobami sercowo-naczyniowymi (nadciśnienie, cukrzyca, choroba niedokrwienna serca i przebyty udar niedokrwienny) są w grupie ryzyka wystąpienia działań niepożądanych po PIM.[7]
Podobne wnioski wyciągnięto u osób obciążonych chorobą zwyrodnieniową stawów lub migotaniem przedsionków z powodu przyjmowania środków przeciwbólowych z grupy NLPZ. Dostrzeżono jednak, że unikanie PIM w praktyce klinicznej nie zawsze jest możliwe. Kryteria Beers’a ciągle poddawane są aktualizacji w celu poprawy tolerancji wyników pacjentów. Zdarzenia związane z działaniami niepożądanymi leków są bardzo kosztowne, dlatego różne instytucje na całym świecie starają się włączyć optymalizację terapii oraz jej monitorowanie u osób z grup ryzyka ponieważ przynoszą wymierne efekty.[8]
Grebling i in. potwierdzili, że listy Beers’a nie mogą być kryterium klinicznym do opracowywania schematów leczenia. Mogą stanowić jednak pomoc w optymalizacji farmakoterapii. Ponadto osoby geriatryczne z chorobami współistniejącymi są często wykluczane z badań klinicznych wykorzystywanych do opracowywania i zatwierdzania leków. Dlatego w wielu sytuacjach nie jest jasne, czy oczekiwane korzyści z interwencji farmakologicznej przewyższają potencjalne ryzyko.[9]
W 2015 r. zaktualizowano listy dotyczące klasyfikacji leków przeciwarytmicznych wg Vaughan-Williams’a klasy Ia, Ic, III. Dopuszczono stosowanie tych leków, jednak amiodaron został wyłączony jako lek pierwszego rzutu w leczeniu migotania przedsionków. Podobnie digoksyna została zaakceptowana do leczenia niewydolności serca, pod warunkiem nieprzekraczania dawki 125 mg/dobę. Stosowanie niebenzodiazepinowych leków nasennych np. zaleplon, zolpidem nie ma też medycznego uzasadnienia u osób geriatrycznych z uwagi na niską skuteczność kliniczną. Zostały dodane jako leki potencjalnie niebezpieczne u osób z demencją i innymi zaburzeniami funkcji poznawczych. Ważnym aspektem w geriatrii jest stosowanie inhibitorów pompy protonowej, które są powszechnie zażywane jako preparaty OTC.[5]
Konieczność zażywania opioidów należy ograniczyć do niezbędnego minimum, najlepszym rozwiązaniem jest poszukanie innej skutecznej metody leczenia bólu. Jednak ze względu na liczne zmiany degeneracyjne w układzie kostno-stawowym podjęcie leczenia jest nieuniknione. Stosowanie narkotycznych leków przeciwbólowych oraz inhibitorów pompy protonowej nasila działania niepożądane. Opioidy zwiększają ryzyko splątania i upadków, co w efekcie powoduje złamania, a kościec dodatkowo jest osłabiony przez stosowanie IPP.
Oceniono, że starsi pacjenci są najczęstszymi konsumentami leków, mimo to ilość badań na tej grupie wiekowej jest niewystarczająca. W celu ograniczenia stosowania leków w geriatrii zaleca się stosowanie metod niefarmakologicznych.[10]
Tabela 1. Oznaczenia jakości dowodu i siły zaleceń.[5]
Jakość dowodów | Uzasadnienie |
---|---|
Wysoka | Dowody zawierają spójne wyniki, dobrze przeprowadzone badania na populacji bezpośrednio oceniające wpływ na zdrowie wyniki (≥ 2 stałe, dobrej jakości randomizacją i próbą kontrolną, spójne obserwacje, badania bez istotnych wad metodologicznych |
Umiarkowana | Dowody są wystarczające, aby określić ryzyko negatywnych skutków wyniki (≥ 1 badanie wysokiej jakości z> 100 uczestnikami; ≥2 testy wysokiej jakości z pewną niekonsekwencją; ≥2 spójne badania o niższej jakości; lub wielokrotne, spójne badania obserwacyjne bez znaczących wad metodologicznych pokazujące co najmniej umiarkowane efekty co ogranicza siłę dowodów |
Niska | Dowody są niewystarczające do oceny szkód lub ryzyka; wyniki z powodu ograniczonej liczby lub siły badań, duża i niewyjaśniona niekonsekwencja między badaniami o wyższej jakości, ważne wady w projekcie lub postępowaniu badawczym, lub brak informacji o ważnych wynikach zdrowotnych |
Siła zalecenia | |
Silna | Korzyści wyraźnie przewyższają szkody i działania niepożądane. |
Słaba | Korzyści mogą nie przewyższać szkód, zdarzeń niepożądanych i ryzyka. Niewystarczające dowody nieadekwatne do określenia niekorzystnego zdarzenia i zagrożenia. |
Wiele czynników może przyczynić się do nieoptymalnego zarządzania lekami. Pacjent pozostający bez opieki po hospitalizacji może mieć zaostrzone problemy natury zdrowotnej. Zdarzenia żołądkowo-jelitowe (np. biegunka, zaparcia, ból brzucha) stanowią najczęstszy rodzaj możliwych do uniknięcia ADE (Adverse Drug Event – zdarzenie niepożądane). Inne powszechne możliwe do uniknięcia ADE obejmują zdarzenia związane z układem sercowo-naczyniowym i nerkowym (elektrolitami – hiperkaliemia, hipokaliemia i niewydolność nerek). Wśród zdarzeń, którym można było zapobiec, najczęstsze dotyczyły leków kardiologicznych, diuretyków, opioidów i leki przeciwzakrzepowych/przeciwpłytkowych.[11]
Ranitydyna
Ranitydyna jest wydalana przez nerki, więc w obecności zaburzeń czynności nerek wzrasta poziom w osoczu, co może prowadzić do zmian w stanie psychicznym.[12]
Leki przeciwhistaminowe pierwszej generacji
Silne działanie antycholinergiczne nasila działania niepożądane u osób starszych. Wszystkie cholinolityki zwiększają ryzyku upadków, ponieważ powodują hipotonię ortostatyczną oraz upośledzenie funkcji poznawczych. Towarzystwa Geriatryczne upadek definiują jako zdarzenie, podczas którego osoba przyjmuje pozycję leżącą na poziomie, na którym stała lub niższym z możliwą utratą przytomności.
Często leki przeciwhistaminowe są składnikami preparatów w leczeniu objawów przeziębienia i grypy. Ponadto mają zastosowanie w objawowym leczeniu nieżytu nosa niezależnie od przyczyny. Pierwsza generacja tych leków silnie przenika przez barierę krew-mózg oraz działa nieselektywnie na receptory muskarynowe, adrenergiczne, serotoninergiczne i rec. H1, co jest związane z ich działaniami niepożądanymi (senność, zmęczenie, zawroty głowy, zaburzenia myślenia i pamięci, pobudzenie i halucynacje, ale dzieci i osoby starsze mogą doświadczać paradoksalnego pobudzenia i pobudzenia).[13] Ponadto mogą blokować przewodnictwo sercowo-naczyniowe przyczyniając się do wzrostu ich toksyczności, takiej jak zaburzenia rytmu i hipotonii.[14][15]
Natomiast nie zaobserwowano wydłużenia odstępu QT dla leków przeciwhistaminowych dostępnych OTC w dawkach terapeutycznych. Działania niepożądane, takie jak zawroty głowy, sedacja, dezorientacja, niewyraźne widzenie i niedociśnienie ortostatyczne, zwiększają ryzyko upadku.[16] Alternatywą do stosowania tych preparatów jest II generacja czyli cetyryzyna, feksofenadyna i loratadyna.
Difenhydramina należy do tej grupy leków i wykazuje plejotropowe właściwości. Jest stosowana jako składnik leków ułatwiających zasypianie w połączeniu z substancją przeciwbólową. Dodatkowo wykazuje działanie przeciwwymiotne, które ułatwia zwalczanie objawów choroby lokomocyjnej. Jednak jej negatywnym skutkiem jest efekt proarytmiczny ponieważ odnotowano jej wpływ na kanały potasowe, ale podczas podawania dużych dawek.[17] Osoby geriatryczne należą do grupy ryzyka z powodu spowolnionego metabolizmu i często rozwijającą się niewydolnością serca.[18] Do ich roli należy również edukacja pacjentów i opiekunów na temat sposobów zapobiegania upadkom oraz jak rozpoznawać i unikać działań niepożądanych.[16]
Spazmolityki o działaniu pośrednim
Działanie cholinolityczne ogranicza stosowanie spazmolityków cholinolitycznych w geriatrii. Dostępna w Polsce bez recepty hioscyna jest wskazana w stanach skurczowych układu pokarmowego i moczowo-płciowego. Stosowanie w postaci soli amonowej ogranicza negatywny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy.[19] Mimo to może nasilać działanie leków wpływających na OUN (przeciwdepresyjne, przeciwhistaminowe, tiotropium i inne cholinolityki). Polecając hioscynę starszej osobie należy w pierwszej kolejności zebrać odpowiedni wywiad.
Jednak ze względu na zmniejszoną perystaltykę jelit, spazmolityki mogą być powodem jatrogennego zaparcia wtórnego, które mogą być przyczyną kaskady przepisywania leków, czyli stosowania kolejnych leków mających leczyć efekty uboczne innych leków.[20] Dodatkowo mogą nasilać tachykardię. Należy przestrzec pacjenta przed możliwymi skutkami ubocznymi. Ponadto może powodować nudności, zawroty głowy i zatrzymanie moczu – jednak te skutki stwierdzono bardzo rzadko.
Leki przeciwbakteryjne – nitrofurantoina, furazydyna
Do leków powszechnie stosowanych, a obarczonych dużym ryzykiem u osób z niewydolnością nerek należy nitrofurantoina. Jej przewlekłe stosowanie niezgodnie ze wskazaniami może powodować zwłóknienie płuc, poważne uszkodzenia wątroby. Jej przewlekłe stosowanie wiąże się z możliwością rozwoju toksyczności płucnej. Ponadto zmniejszona czynność nerek może prowadzić do niedostatecznej koncentracji leku w moczu. Konsekwencją zaburzonej czynności nerek jest neuropatia obwodowa. Szczególnie narażone są osoby z klinicznie istotnym zwiększeniem stężenia kreatyniny w surowicy krwi, zaburzeniami czynności wątroby, cukrzycą, zaburzeniami neurologicznymi, zaburzeniami elektrolitowymi (zmiany w stężeniu jonów we krwi), niedokrwistością, niedoborem witaminy B, niedoborem kwasu foliowego lub chorobami płuc. Należy zauważyć, że stosowanie poniżej klirensu kreatyniny CrCl <60 ml / min jest przeciwwskazane wg charakterystyki nitrofurantoiny. W praktyce ten lek może być przydatny, szczególnie w regionach, gdzie częstość występowania Escherichia coli opornych na chinolony jest wysoka. Należy unikać nitrofurantoiny stosowanej w przewlekłym zapaleniu pęcherza moczowego trwającym ponad sześć miesięcy. Na polskim rynku jest niedostępna, a jej miejsce zajmuje furazydyna o podobnych właściwościach farmakodynamicznych i farmakokinetycznych.[21][22]
Leki przeczyszczające – oleje mineralne
Kryteria Beers’a zalecają unikanie olejów mineralnych ze względu na istnienie bezpieczniejszych alternatyw. Oleje mineralne (głównie parafina ciekła) potencjalnie zmniejszają wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz zwiększają ryzyko zachłystowego zapalenia płuc.[23] Rekomenduje się zwiększenie spożycia błonnika, wypijanie większej ilości płynów oraz wzrost aktywności fizycznej. Profilaktycznie można polecić laktulozę.
Inhibitory pompy protonowej
Klasyfikacja Beers’a zaleca unikanie stosowania IPP powyżej 8 tyg. u pacjentów geriatrycznych poza grupą wysokiego ryzyka ( np. przyjmujący przewlekle NLPZ lub osoby jednocześnie stosujący NLPZ i doustne kortykosteroidy).[5]
Khalili i współpracownicy stwierdzili, że kobiety regularnie leczone preparatami IPP przez co najmniej 2 lata posiadały o 35% większe ryzyko złamań, z kolei w grupie kobiet palących nawet o 50%. Dodatkowo dłuższe stosowanie wiązało się ze z większym ryzyka złamania kości szyjki udowej.[24] Nie jest jasne, czy terapia IPP zwiększa ryzyko złamań z powodu upośledzenia wchłaniania wapnia, poprzez zmniejszanie gęstości mineralna kości lub przez zwiększenie ryzyka upadków.[25] Analiza terapii IPP dla czasu trwania co najmniej 1 roku była związana ze zwiększonym ryzykiem hospitalizacji z powodu złamań.[26]
Na podstawie badania O’Connell wchłanianie wapnia zmniejszyło się w krótkim okresie z powodu terapii IPP, ale nie jest jasne, czy efekt ten utrzymuje się długoterminowo w odpowiedzi na przedłużoną ekspozycję na terapię.[27]
W 2012 r. Amerykańska FDA wydała dodatkowe ostrzeżenie o bezpieczeństwie stosowania IPP ze względu na znaczną ilość opublikowanej literatury łączącej IPP ze zwiększonym ryzykiem biegunki wywołanej Clostridium difficile.[28] Na podstawie dostępnych badań u starszych osób, stwierdzono 2-krotnie większe ryzyko rozwoju CDI (Clostridium difficile infection – zakażenie Clostridium difficile) i CDAD (C. difficile-associated disease – rzekomobłoniaste zapalenie jelit) związane z użyciem IPP i 1,5-krotnie zwiększone ryzyko w nawracającym CDI związanym z leczeniem z IPP.
Badania wykazały zależność między IPP a ryzykiem CAP (community-acquired pneumonia – pozaszpitalne zapalenie płuc). W przybliżeniu o 30% wzrasta ryzyko zachorowania na zapalenie płuc u osób starszych. Nie jest jasne, czy istnieje zależność między przedłużonym stosowaniem IPP a zapaleniem płuc, potrzeba jeszcze wielu badań. Prawdopodobnie ryzyko rozwoju CAP z powodu IPP jest związane z wzrostem pH żołądka.[29]
Niedobór witaminy B12 był związany z przewlekłym stosowaniem IPP oraz antagonistów rec. H2, ale nie było to znaczące związane z ich krótkotrwałym stosowaniem.[30]
Starsi pacjenci już posiadają zwiększone ryzyko niedoboru witaminy B12,głównie ze względu na upośledzone wchłanianie. Chroniczne stosowanie terapii obniżającej stężenie kwasów (w tym IPP) wydaje się zwiększać dodatkowo to ryzyko.[31]
Stwierdzono również zwiększone ryzyko ostrego AIN (Interstitial nephritis – śródmiąższowe zapalenia nerek) u osób starszych stosujących IPP. Nieleczone AIN może rozwinąć się w przewlekłe.[32]
Obecnie istnieją ograniczone dowody sugerujące, że stosowanie PPI zwiększa ryzyko rozwoju demencji wśród starszych osób jednak ekspozycja IPP może przyczynić się do rozwoju choroby Alzheimera.[31]
Niesteroidowe leki przeciwzapalne
Przyjmowanie NLPZ może powodować wrzody żołądkowo-jelitowe, obfite krwawienia lub perforację. Objawy te występują u około 1% leczonych pacjentów przez 3-6 miesięcy i ok. 2-4% pacjentów leczonych przez 1 rok. Należy unikać długotrwałego stosowania, chyba, że inne alternatywy są nieskuteczne i pacjent może przyjmować czynnik gastroprotekcyjny (inhibitor pompy protonowej lub mizoprostol). Do grupy wysokiego ryzyka należą osoby w wieku> 75 lat, przyjmujące równocześnie doustnie lub pozajelitowe kortykosteroidy i inne preparaty o działaniu przeciwzapalnym, antykoagulanty oraz leki przeciwpłytkowe. Toksyczność żołądkowo-jelitowa związana z NLPZ nasila się i zwiększa wraz z wiekiem.[33]
Istnieją również doniesienia o nefrotoksyczności związanej ze stosowaniem NLPZ. Podawanie NLPZ może powodować zależne od dawki zmniejszenie wytwarzania prostaglandyn oraz zmniejszenie przepływu krwi przez nerki. Pacjenci najbardziej narażeni na tę reakcję to osoby z zaburzeniami czynności nerek, niewydolnością serca, zaburzeniami czynności wątroby oraz ci, którzy przyjmują diuretyki i inhibitory enzymu konwertującego angiotensynę. Po raz kolejny te cechy kliniczne występują częściej w starszej populacji.[34]
Uważa się, że stosowanie NLPZ zwiększa ryzyko wystąpieniapoważnych incydentów zakrzepowo-sercowych, zawału mięśnia sercowego i udaru mózgu[35]
U pacjentów ze zlokalizowanym bólem przewlekłym można rozważyć stosowanie NLPZ w postaciach do stosowania zewnętrznego – kremów (Dolgit, w: Dip Rilif), żeli (Volteren, Olfen), sprayów (Diky , Elmetacin) i plastrów (Olfen plastry, Itami). Badania pokazują, że NLPZ stosowane miejscowo są tak samo skuteczne w porównaniu z NLPZ podawanymi systemowo w leczeniu objawów zwyrodnienia stawów, natomiast profil bezpieczeństwa przy stosowaniu miejscowym (głównie kardio- i gastrotoksyczności) jest znacznie lepszy. Badanie kliniczno-kontrolne Garica-Posy i wsp. ujawniło, że NLPZ podczas przewlekłej ekspozycji zwiększają ryzyko udaru.[36]
Ogólne zasady leczenia farmakologicznego bólu przewlekłego u osób w wieku podeszłym zostały zaproponowane przez panel ekspertów z Amerykańskiego Towarzystwa Geriatrycznego. Każdy stan upośledzający funkcjonowanie fizyczne i jakość życia pacjenta powinien być traktowany jako istotny problem. Dodatkowo wybór analgetyku powinien być dokonany w oparciu o bilans korzyści i ryzyka dla pacjenta. Dawkowanie środka przeciwbólowego należy rozpoczynać od małej dawki, którą należy powoli zwiększać. Należy również rozważyć multimodalne leczenie bólu (farmakoterapia, metody medycyny komplementarnej i alternatywnej, terapia fizykalna, psychoterapia według wskazań). Spośród analgetyków nieopioidowych paracetamol jest zalecany jako lek pierwszego wyboru w bólu o słabym lub umiarkowanym nasileniu ze względu na jego skuteczność i profil bezpieczeństwa. U osób dorosłych nie należy przekraczać dawki 3–4 g/dobę, pamiętając jednocześnie o możliwej hepatotoksyczności i interakcjach.
Spośród innych leków, które mogą być stosowane w przypadku bólu przewlekłego, należy brać pod uwagę także leki do stosowania miejscowego w postaci plastrów: 5% lidokainę oraz 8% kapsaicynę. Plastry zawierające 5% lidokainę są zarejestrowane w Polsce pod nazwą Versatis do leczenia bólu po przebytej infekcji wirusem Herpex zoster, jednakże łatwość ich stosowania, brak ogólnoustrojowych objawów niepożądanych oraz brak ryzyka interakcji lekowych są powodem stosowania tego preparatu także w zespołach bólu pochodzenia mięśniowo-szkieletowego.
Leki wg AGS, które trzeba stosować ostrożnie
Poniżej opisano niektóre z leków uznanych za potencjalnie niewłaściwe u osób starszych.
Aspiryna w prewencji zdarzeń sercowych
Starsi pacjenci cechują się większym ryzykiem wystąpienia zdarzeń sercowo-naczyniowych z tego powodu mogą reprezentować grupę, w której kwas acetylosalicylowy stosowany w profilaktyce pierwotnej może przynieść największe korzyści. Jednocześnie osoby starsze są narażone na zwiększoną podatność na poważny krwotok, w tym na udar krwotoczny. Nie wiadomo również, czy pacjenci geriatryczni doświadczają takiego samego zmniejszenia ryzyka w przypadku aspiryny, jak osoby w średnim wieku. Aktualnie dostępne dane nie wyjaśniają w wystarczającym stopniu, czy aspiryna stosowana w prewencji pierwotnej zapewnia znaczącą korzyść osobom starszym.[37] Z powodu braku danych u pacjentów w wieku 80 lat i starszych, trudno jest podjąć decyzję o rozpoczęciu terapii aspiryną w tej populacji.[38]
Wpływ NLPZ na organizm osoby starszej
Profil niekorzystnego działania NLPZ w geriatrii przedstawia poniższa tabela:[39]
Wpływ NLPZ na organizm | Objawy po stosowaniu NLPZ |
---|---|
Gastrotoksyczność | • Niestrawność • Wrzody żołądka i dwunastnicy • Krwawienie z przewodu pokarmowego i perforacja |
Kardiotoksyczność | • Obrzęk • Nadciśnienie • Zastoinowa niewydolność serca • Zawał mięśnia sercowego • Udar i inne zdarzenia zakrzepowe |
Nefrotoksyczność | • Brak równowagi elektrolitowej • Zatrzymanie sodu • Obrzęk • Zmniejszenie przesączania kłębuszkowego • Zespół nerczycowy • Ostre śródmiąższowe zapalenie nerek • Przewlekłą chorobę nerek |
Wpływ PIM na przebieg niektórych chorób
Wpływ stosowania PIM na pogorszenie objawów wybranych chorób przedstawia poniższa tabela:[5]
Choroba/Objawy | Leki | Uzasadnienie | Zalecenie | Jakość dowodów | Siła rekomendacji |
---|---|---|---|---|---|
Niewydolność serca | Nieselektywne NLPZ i inhibitory COX-2 (poza kwasem acetylosalicylowym w dawce kardiologicznej) | Potencjalny wpływ do zatrzymywania płynów, zaostrzenie niewydolności serca | Unikać | Umiarkowany | Silne |
Delirium, demencja | Cholinolityki, antagonisty rec. H 2, w tym ranitydyna | Potencjalnie mogą wpływać na ilość majaczenia oraz mogą pogarszać stan pacjenta | Unikać | Umiarkowany | Silne |
Bezsenność | Doustne zmniejszające przekrwienie (pseudoefedryna, fenylefryna), stymulanty: kofeina, teobromina | Stymulujące na układ nerwowy | Unikać | Umiarkowany | Silne |
W wywiadzie wrzody żołądka lub dwunastnicy | Aspiryna (>325mg/d) Nieselektywne inhibitory COX 2 | Może zaostrzyć lub spowodować nowe owrzodzenia | Unikać chyba, że inne alternatywy są nieefektywne a pacjent może przyjmować czynnik gastroprotekcyjny | Umiarkowany | Silne |
Przewlekła choroba nerek (klirens kreatyniny <30mL/min) | NLPZ (doustnie i pozajelitowo) | Może pogarszać funkcje nerek | Unikać | Umiarkowany | Silne |
Łagodny przerost prostaty | Cholinolityki | Może zmniejszać przepływ moczu i zatrzymywać go | Unikać u mężczyzn | Umiarkowany | Silne |
Ryzyko samoleczenia
Leki stosowane podczas samoleczenia mogą znacząco przyczynić się do upadków z powodu ich negatywnych skutków, takich jak zaburzona równowaga, koordynacja, splątanie psychiczne, sedacja i hipotonia ortostatyczna, co skutkuje zwiększonym ryzykiem złamań i obniża jakość życia.[40]
Stosowanie potencjalnie nieodpowiednich leków poprzez samoleczenie jest alarmujące, ponieważ negatywne skutki przeważają nad korzyściami. Ważne jest unikanie stosowania tych leków w celu utrzymania jakości życia osób w podeszłym wieku, zachowania funkcji poznawczych i zmniejszenia ryzyka wystąpienia działań niepożądanych.[41][42]
Innym aspektem, który wpływa na samoleczenie starszych pacjentów, jest reklama preparatów w mediach wydawanych przez przemysł farmaceutyczny.[43] Reklamy opisują korzyści przyjmowanych preparatów bez jasnego powiązania z szansą wystąpienia działań niepożądanych. Może to sprawić wrażenie, że produkt jest wolny od ryzyka.
Interwencja farmaceuty, czyli co możemy zrobić dla pacjenta w aptece
Interwencja farmaceuty w farmakoterapię pacjentów geriatrycznych spowodowała zmniejszenie częstości występowania reakcji niepożądanych leków, wykorzystanie leków wysokiego ryzyka i liczbę upadków, a to przyczynia się do poprawy zdrowia i jakości życia pacjentów, a to jest ostatecznym celem opieki farmaceutycznej.[44]
Według badań Fialovej i wsp. prowadzonych w wybranych krajach Europy w oparciu o kryteria Beers’a (wersja 1997 i 2002) i MacLeoda, częstość potencjalnie niepoprawnej farmakoterapii wynosiła 19,8%.[45]
Wśród osób w podeszłym wieku, które stosowały samodzielne leki, 55,5% stosowało leki nieodpowiednie dla osób starszych, zgodnie z kryteriami Beers’a z 2015 r., a 56,9% z nich stosowało leki o podwójnym działaniu terapeutycznym z przepisanymi lekami. Zidentyfikowano 57 leków stosowanych w samoleczeniu, a 30 (52,6%) sklasyfikowano jako te bez recepty, a tylko 27 (47,4%) stosowano zgodnie z zaleceniami. Około 68,6% osób w wieku podeszłym miało co najmniej jedną interakcję z udziałem leków przepisywanych i stosowanych przez samoleczenie.[46] Powszechne stosowanie leków bez recepty i/lub potencjalnie niewłaściwych dla osób starszych zwiększa ryzyko interakcji i zdarzeń niepożądanych.
Opieka nad pacjentem geriatrycznym podlega szczególnej uwadze ze względu na zmiany toczące się w organizmie. Niewątpliwie partnerem lekarza jest farmaceuta. Współpraca tych dwóch zawodów przyczynia się do poprawy compliance (przestrzegania zaleceń terapeutycznych, a co za tym idzie poprawy stanu zdrowia i jakości życia pacjentów. Rekomendacja farmaceuty powinna opierać się o aktualne zalecenia i badania kliniczne. Kryteria Beers’a mogą być w tym celu pomocne.
Mgr farm. Aneta Ekert Absolwentka ŚUM Wydziału Farmaceutycznego w Sosnowcu, w trakcie stażu specjalizacyjnego w aptece ogólnodostępnej.
Podziękowania za wsparcie merytoryczne dla mgr farm. Konrada Tuszyńskiego
Piśmiennictwo
- Młynarska M., Rudnicka-Drożak E, Nowicki G, Misztal-Okońska P., Dyndur J., Majcher P.: Pojęcie zdrowia w opinii osób powyżej 65 roku życia. GERONTOLOGIA POLSKA 2015, 1, 11-18⬏
- Dudzińska M., Neć M., Zwolak A., Kurowska M., Malicka J., Kiszczak-Bochyńska E., Smoleń A., Daniluk J., Tarach JS. Informacja dotycząca leczenia w relacji lekarz-pacjent. Forum Medycyny Rodzinnej 2015;9(3):209-211⬏
- Abrams WB, Beers MH, Berkow R: Farmakologia kliniczna. [W:] MSD Podręcznik Geriatrii. Pierwsze wydanie polskie, Urban&Partner, Wrocław 1999; 281-302⬏
- Wieczorowska-Tobis K., Specyfika pacjenta starszego, [w:] K. Wieczorowska-Tobis, T. Kostka, A. M. Borowicz (red.), Fizjoterapia w geriatrii (s. 18–27), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa⬏⬏
- American Geriatrics Society 2015 Updated Beers Criteria for Potentially Inappropriate Medication Use in Older Adults. J Am Geriatr Soc. 2015;63(11):2227-46⬏⬏⬏⬏⬏
- Grina D., Briedis V., The use of potentially inappropriate medications among the Lithuanian elderly according to Beers and EU(7)‐PIM list – a nationwide cross‐sectional study on reimbursement claims data, Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics, 2017; 42, 2, (195-200)⬏
- Ble A., Masoli JA., Barry HE., Winder RE., Tavakoly B., Henley WE., Kuchel GA., Valderas JM, Melzer D., Richards SH.; Any versus long-term prescribing of high risk medications in older people using 2012 Beers Criteria: results from three cross-sectional samples of primary care records for 2003/4, 2007/8 and 2011/12. BMC Geriatr. 2015; 5;15:146.⬏
- Campanelli CM; American Geriatrics Society updated Beers Criteria for potentially inappropriate medication use in older adults (The American Geriatrics Society 2012 Beers Criteria Update Expert Panel). Journal of the American Geriatrics Society, 2012; 60, 616-631.⬏
- Griebling TL., Re: American Geriatrics Society updated Beers Criteria for potentially inappropriate medication use in older adults. J Urol. 2012; 188: 1211⬏
- Martin P., Tamblyn R., Benedetti A., Ahmed S., Tannenbaum C: Effect of a Pharmacist-Led Educational Intervention on Inappropriate Medication Prescriptions in Older Adults: The D-PRESCRIBE Randomized Clinical Trial. JAMA. 2018;320(18):1889-1898⬏
- Kanaan AO., Donovan JL., Duchin NP., Field TS., Tjia J., Cutrona SL., Gagne SJ., Garber L., Preusse P., Harrold LR., Gurwitz JH. Adverse drug events after hospital discharge in older adults: types, severity, and involvement of Beers Criteria Medications. J Am Geriatr Soc. 2013; 61(11):1894-9⬏
- Narvekar RS., Bhandare NN., Gouveia JJ., Bhandare PN. Utilization Pattern of Potentially Inappropriate Medications in Geriatric Patients in a Tertiary Care Hospital: A Retrospective Observational Study. J Clin Diagn Res. 2017 Apr;11(4):FC04-FC08.⬏
- Narvekar RS., Bhandare NN., Gouveia JJ., Bhandare PN. Utilization Pattern of Potentially Inappropriate Medications in Geriatric Patients in a Tertiary Care Hospital: A Retrospective Observational Study. J Clin Diagn Res. 2017 Apr;11(4):FC04-FC08.⬏
- Simons FER. Advances in H1 antihistamines. New Engl J Med. 2004;351:2203–17⬏
- Szewczyk J., Kruszewski J. The influence of antihistamines on the cardiovascular system. Alergia Astma Immunologia 2001; 6: 135-41⬏
- Karani MV., Haddad Y., Lee R. The Role of Pharmacists in Preventing Falls among America’s Older Adults. Front Public Health. 2016; 9;4:250.⬏⬏
- Husain Z., Hussain K., Nair R., Steinman R. Diphenhydramine induced QT prolongation and torsade de pointes: an uncommon effect of a common drug. Cardiol J 2010; 17: 509-11.⬏
- Olasińska-Wiśniewska A., Olasiński J., Grajek S. Cardiovascular safety of antihistamines. Postepy Dermatol Alergol. 2014;31(3):182-6⬏
- Medycyna Praktyczna. Escitalopram. [dostęp 20.12.2018]⬏
- Aptekarz Polski. Błędne koło ordynacji lekarskiej – kaskada przepisywania leków u pacjentów geriatrycznych ze schorzeniami wielu układów. [dostęp: 19.12.2018]⬏
- Amar A. DInability to achieve adequate antibacterial activity in human blood serum after intravenous administration of nitrofurantoin. Antibiotic Med Clin Ther (New York). 1960;7:685-90.⬏
- Dybowski B., Jabłońska O., Radziszewski P., Gromadzka-Ostrowska J., Borkowski A. Ciprofloxacin and furagin in acute cystitis: comparison of early immune and microbiological results. Int J Antimicrob Agents. 2008;31(2):130-4.⬏
- Schuster BG., Kosar L., Kamrul R. Constipation in older adults: stepwise approach to keep things moving. Can Fam Physician. 2015; 61(2): 152–158.⬏
- Khalili H., Huang E., Jacobson B., et al. Use of proton pump inhibitors and risk of hip fracture in relation to dietary and lifestyle factors: aprospective cohort study. BMJ 2012; 344: e372⬏
- Maes ML., Fixen DR., Linnebur SA; Adverse effects of proton-pump inhibitor use in older adults: a review of the evidence; Ther Adv Drug Saf. 2017; 8(9): 273–297. ⬏
- Lewis J., Barre D., Zhu K., et al. Long-term proton pump inhibitor therapy and falls and fractures in elderly women: a prospective cohort study. J Bone Miner Res 2014; 29: 2489–249⬏
- O’Connell MB., Madden DM., Murray AM., Heaney RP., Kerzner LJ. Effects of proton pump inhibitors on calcium carbonate absorption in women: a randomized crossover trial. Am J Med. 2005;118(7):778-81⬏
- Food and Drug Administration. FDA drug safety communication: Clostridium difficile-associated diarrhea can be associated with stomach acid drugs known as proton-pump inhibitors (PPIs); accessed 17 October 2016⬏
- O’Connell MB., Madden DM., Murray AM., Heaney RP., Kerzner LJ. Effects of proton pump inhibitors on calcium carbonate absorption in women: a randomized crossover trial. Am J Med. 2005;118(7):778-81⬏
- Valuck R., Ruscin J. A case-control study on adverse effects: H2 blocker or proton pump inhibitor use and risk of vitamin B12 deficiency in older adults. J Clin Epidemiol 2004; 57: 422–428⬏
- Maes ML., Fixen DR., Linnebur SA; Adverse effects of proton-pump inhibitor use in older adults: a review of the evidence; Ther Adv Drug Saf. 2017; 8(9): 273–297.⬏⬏
- Chiu H., Huang Y., Chang C, et al. Use of proton pump inhibitors increased the risk of hip fracture: a population-based case-control study. Pharmacoepidemiol Drug Saf 2010; 19: 1131–1136⬏
- Singh G. Recent considerations in nonsteroidal anti-inflammatory drug gastropathy. Am J Med 1998; 105:31s–38s⬏
- Bill H., McCarberg: NSAIDs in the Older Patient: Balancing Benefits and Harms; Pain Medicine, 2013;14:43–44⬏
- https://www.ema.europa.eu/documents/referral/pharmaceutics-international-inc-article-31-referral-chmp-assessment-report_en.pdf⬏
- Garcia-Poza P., de Abajo FJ., Gil MJ., Chacon A., Bryant V., Garcia-Rodriguez LA. Risk of ischemic stroke associated with non-steroidal anti-inflammatory drugs and paracetamol: a population-based case-control study. J Thromb Haemost, 13: 708-718⬏
- Ward SA., Demos L., Workman B., McNeil JJ.; Aspirin for primary prevention of cardiovascular events in the elderly: current status and future directions. Drugs Aging. 2012;29(4):251-8⬏
- Sarbacker GB., Lusk KA., Flieller LA., Van Liew JR. Aspirin Use for the Primary Prevention of Cardiovascular Disease in the Elderly.; Consult Pharm. 2016 ;31(1):24-32.⬏
- Wongrakpanich S., Wongrakpanich A., Melhado K., Rangaswami J. A Comprehensive Review of Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drug Use in The Elderly. Aging Dis. ;9(20181):143-150⬏
- Spence MM., Shin PJ., Lee EA., Gibbs NE. Risk of injury associated with skeletal muscle relaxant use in older adults. Ann Pharmacother. 2013;47(7-8): 993-8⬏
- Koyama A., Steinman M., Ensrud K., Hillier TA., Yaffe K. Long-term cognitive and functional effects of potentially inappropriate medications in older women. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2013;69(4):423-9.⬏
- Corsonello A., Pedone C., Lattanzio F., Lucchetti M., Garasto S., Di Muzio M., Giunta S., Onder G., Di Iorio A., Volpato S., Corica F., Mussi C., Antonelli Incalzi R.; Pharmacosur Veillance in the Elderly Care Study Group. Potentially inappropriate medications and functional decline in elderly hospitalized patients. J Am Geriatr Soc. 2009;57(6):1007-14⬏
- Arrais PS., Fernandes ME., Pizzol TD., Ramos LR., Mengue SS., Luiza VL., et al. Prevalência da automedicação no Brasil e fatores associados. Rev Saude Publica. 2016;50(Supl 2):13s.⬏
- Neumann-Podczaska A., Wieczorowska-Tobis K., Grześkowiak E.; Opieka farmaceutyczna w geriatrii – założenia programu. Farm Współ 2014; 7: 126-130⬏
- Topinková E., Mádlová P., Fialová D., Klán J. [New evidence-based criteria for evaluating the appropriateness of drug regimen in seniors. Criteria STOPP (screening tool of older person’s prescriptions) and START (screening tool to alert doctors to right treatment)]. Vnitr Lek. 2008 Dec;54(12):1161-9⬏
- Sarbacker GB., Lusk KA., Flieller LA., Van Liew JR. Aspirin Use for the Primary Prevention of Cardiovascular Disease in the Elderly.; Consult Pharm. 2016 ;31(1):24-32⬏
Bardzo ważny artykuł:)