fbpx

Żywienie pacjenta onkologicznego pod okiem farmaceuty

Autor:
Publikacja: 23/12/2020
Partner: Opracowanie przygotowane przez zespół 3PG na zlecenie firmy FRESENIUS KABI POLSKA.
Pacjent z kroplówką.
Pacjenci onkologiczni stanowią grupę pacjentów coraz częściej pojawiających się w aptekach otwartych. Farmaceuci mogą ich wspomóc poprzez doradzenie odpowiednich preparatów, uzupełniających niedobory żywieniowe występujące w czasie terapii przeciwnowotworowej.

Spis treści

Choroby nowotworowe należą, obok schorzeń układu sercowo-naczyniowego, cukrzycy czy otyłości, do tzw. chorób cywilizacyjnych, co oznacza, że dotyczą coraz większej liczby pacjentów. Mimo że farmaceuci nie są osobami bezpośrednio zaangażowanymi w leczenie pacjentów onkologicznych, mogą im pomóc poprzez doradzenie odpowiednich preparatów wspomagających terapię.

W przebiegu choroby nowotworowej u znacznego odsetka pacjentów występuje niewystarczające przyjmowanie składników odżywczych, co może prowadzić do niedożywienia.[1][2] Eksperci z europejskiej organizacji ESPEN (European Society for Clinical Nutrition and Metabolism), która tworzy wytyczne dotyczące żywienia w poszczególnych jednostkach chorobowych, podkreślają kluczową rolę odpowiedniej diety u pacjentów zmagających się z nowotworami, w celu zapobiegania rozwojowi niedożywienia, które w znaczny sposób zmniejsza rokowania pacjenta.[3] Zarówno pacjenci, jak i lekarze onkolodzy, często nie są świadomi jak duże znaczenie ma właściwe odżywianie, dlatego istotne jest, aby farmaceuci, którzy stanowią pierwszą linię kontaktu pacjenta z personelem medycznym, potrafili wspomóc pacjentów poprzez dobór odpowiedniego dla danego pacjenta preparatu.

Na tle pozostałych pracowników opieki zdrowotnej farmaceutów wyróżnia to, że posiadają nie tylko wiedzę dotyczącą kluczowych składników odżywczych, lecz również znają preparaty dostępne w aptekach, dlatego mogą doradzić pacjentom odpowiednie środki wspomagające terapię. Podczas rozmowy z pacjentem onkologicznym w warunkach aptecznych istotne są:

  • aktywna postawa i chęć pomocy,
  • właściwe przeprowadzenie wywiadu z jednoczesnym wykazaniem się szczególną empatią,
  • gotowość do odpowiedzi na pytania, a nie odwracanie wzroku od problemu.

Warto również zaznaczyć, że odpowiednie nastawienie farmaceutów i wykazanie zainteresowania pacjentem jest bardzo istotne dla chorych, którzy zmagając się z nowotworem, są często przygnębieni i zniechęceni, a otoczenie ich opieką i empatyczne podejście może dodać im siły do walki z chorobą.

Kim jest pacjent onkologiczny?

Mianem pacjenta onkologicznego określamy nie tylko osobę w danym momencie będącą w trakcie terapii, ale również grono pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą, którzy dopiero oczekują na rozpoczęcie leczenia, a także osoby ze zdiagnozowanym nowotworem leczone paliatywnie.

W warunkach aptecznych ciężko na pierwszy rzut oka rozpoznać osobę cierpiącą na nowotwór, jednakże istnieje kilka wskazówek, które mogą pomóc rozpoznać, że pacjent choruje i należy wtedy wykazać się szczególną empatią przy przeprowadzaniu wywiadu farmaceutycznego.

Warto więc zwrócić szczególną uwagę, gdy pacjent:

  • realizuje w aptece receptę na środki stosowane w terapii nowotworów, np. zawierające cyklofosfamid (Endoxan) merkaptopurynę (Mercaptopurinum Vis) czy tamoksyfen (Tamoxifen-EGIS), (Patrz: Leki przeciwnowotworowe dostępne w aptece ogólnodostępnej”.) jak również leki wspomagające terapię, takie jak narkotyczne leki przeciwbólowe (np. buprenorfina w plastrach), leki przeciwwymiotne (np. ondansetron), leki przeczyszczające,
  • szuka sposobów leczenia „na własną rękę”, pytając o preparaty wspomagające odporność, witaminy, suplementy, zioła, środki stymulujące porost włosów, poprawiające apetyt i nastrój,
  • regularnie wraca do apteki wciąż pytając o te same preparaty, np. przeczyszczające, przeciwbólowe, przeciwbiegunkowe oraz skarży się na nawracające infekcje w obrębie jamy ustnej, układu moczowo-płciowego, gdyż objawy, które opisuje mogą być związane z chorobą nowotworową.

Jeśli farmaceuta spotyka więc w aptece pacjenta, który zmaga się z nowotworem, warto w delikatny sposób uświadomić go, że w aptece są dostępne preparaty poprawiające stan zdrowia w takich chorobach i zasugerować mu, że warto z nich korzystać. Trzeba jednak wykazać się szczególną empatią i wziąć pod uwagę, że nie wiemy, na jakim etapie choroby jest pacjent i czy poruszanie tematu jego zdrowia dodatkowo go nie przygnębi. Bezpiecznie jest więc użyć zwrotów, takich jak np.:

Wielu pacjentów, również zmagających się z tą chorobą, nie je wystarczająco dużo, co sprawia, że czują się słabsi. Mamy w aptece preparaty, które pomogą Panu/Pani uzupełnić brakujące składniki, przez co będzie Pan/Pani miał/miała więcej siły. 

Często w trakcie choroby inni pacjenci mają problemy z apetytem albo nudności i czują się słabiej. Zauważył/a Pan/Pani takie objawy u siebie? Można kupić preparaty w postaci napojów do picia, które zawierają dużo białka i witamin, przez co poprawiają samopoczucie.

Rola żywienia w procesie terapeutycznym

Wielu pacjentów onkologicznych nie dostarcza wraz z dietą odpowiedniej ilości składników odżywczych. Wśród przyczyn, które prowadzą do braku adekwatnego odżywienia u tych chorych, można wyróżnić:

  • działania niepożądane w wyniku leczenia przeciwnowotworowego, takie jak:
    • uszkodzenie śluzówki jamy ustnej i przewodu pokarmowego,
    • zapalenie lub owrzodzenie jamy ustnej, ból dziąseł,
    • owrzodzenia i suchość w obrębie jamy ustnej,
    • zaburzenia w odczuwaniu smaku, trudności w połykaniu,
    • obniżony nastrój, depresja, lęk o zdrowie,
    • nudności, wymioty, biegunka lub zaparcie,
  • występowanie anoreksji (jadłowstrętu psychicznego), która może być związana ze zmianami na poziomie OUN,
  • słabą kondycję psychiczną pacjentów (depresja, zniechęcenie, zwątpienie, stres związany z diagnozą i leczeniem, przez co pacjent jest zdezorientowany i pochłonięty myślami jedynie o chorobie, jednocześnie zapominając jeść, co dodatkowo pogarsza jego stan, ponieważ w im lepszej kondycji odżywczej się znajduje, tym ma lepsze rokowania).

Odpowiednia podaż składników odżywczych jest bardzo istotna, ponieważ według badań znaczny spadek masy ciała i niski wskaźnik BMI negatywnie wpływają na rokowania pacjenta.[4] Niedożywienie prowadzi również do utraty masy mięśniowej, co z kolei zwiększa ryzyko dysfunkcji narządu ruchu, komplikacji pooperacyjnych, a także skutkuje wyższą toksycznością chemioterapii. Wszystkie te aspekty sprowadzają się do wzrostu ryzyka zgonu pacjenta.[5][6]

Warto pamiętać, że leczenie żywieniowe powinno być wprowadzone nie tylko u osób poddawanych terapii przeciwnowotworowej, ale także u osób, które nie rozpoczęły jeszcze terapii, gdyż znajdują się w grupie zagrożonej niedożywieniem – 14-67% pacjentów przed zdiagnozowaniem choroby nowotworowej w niekontrolowany sposób traci masę ciała[7]. Wczesne wdrożenie wsparcia żywieniowego może zapobiec wyniszczeniu nowotworowemu i spadkowi masy ciała, zwiększając szansę na powodzenie terapii. Dodatkowo leczenie żywieniowe jest także korzystne dla pacjentów leczonych paliatywnie oraz chorych w podeszłym wieku, często przebywających w domach opieki.[3][8][9]

Składniki pokarmowe szczególnie istotne dla pacjentów onkologicznych

Każdy pacjent zmagający się z chorobą nowotworową jest inny i tym samym jego zapotrzebowanie na energię różni się od zapotrzebowania pozostałych pacjentów, nawet jeśli chorują oni na ten sam typ nowotworu. Jednak w większości przypadków indywidualne określenie zapotrzebowania energetycznego danego pacjenta nie jest możliwe. W takiej sytuacji według wytycznych ESPEN pacjenci onkologiczni powinni przyjmować wraz z dietą taką samą ilość energii co osoby zdrowe, co odpowiada średnio 1750-2100 kcal dla osoby ważącej 70 kg.[3] Poniżej zostały omówione składniki pokarmowe, których odpowiednia podaż wraz z dietą jest szczególnie istotna u pacjentów zmagających się z nowotworami.

Rekomendacje dotyczące podaży białka

U pacjentów onkologicznych optymalne spożycie białka powinno wynosić 1,2-2 g/kg m.c./dobę.[3] Uśredniając tą wartość dla osoby ważącej 70 kg, odpowiada to spożyciu 105 g białka (taka ilość znajduje się w ok. 520 g chudego twarogu lub 15 jajkach), co jest praktycznie nieosiągalne u pacjentów onkologicznych, którzy często zmagają się z zaburzeniami apetytu, dlatego tak ważne jest uzupełnianie niedoborów pokarmowych innymi metodami.

Rekomendacje dotyczące podaży węglowodanów

W wyniku choroby nowotworowej dochodzi do znacznego rozpadu białek i tłuszczów, a z czasem do pojawienia się insulinooporności. Nie określono rekomendowanej optymalnej podaży węglowodanów w diecie pacjentów zmagających się z nowotworami, lecz ze względu na postępujące w czasie choroby zaburzenia metabolizmu glukozy, korzystne może być zwiększone spożycie tłuszczów kosztem węglowodanów, ze względu na fakt, że wykorzystanie i oksydacja glukozy przez komórki stają się coraz bardziej upośledzone, a metabolizm tłuszczów nie jest zaburzony.[10]

Rola kwasów omega-3

W żywieniu w chorobie nowotworowej istotna jest również odpowiednia podaż kwasów omega-3, wśród których najistotniejsze to kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA).

Kwasy omega-3:

  • tłumią procesy zapalne – potwierdzają to m.in. badanie kliniczne I fazy przeprowadzone u pacjentów z rakiem trzustki[11], podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo badania kliniczne z randomizacją (RCT) przeprowadzone u pacjentów cierpiących na niedrobnokomórkowego raka płuc[12][13] oraz metaanaliza zbierająca dane dotyczące wpływu kwasów omega-3 na markery zapalne u pacjentów z rakiem jelita grubego,[14]
  • chronią przed utratą masy ciała – efekt ten wykazało podwójnie zaślepione RCT przeprowadzone z udziałem 200 pacjentów z rakiem trzustki, w którym podawano EPA w ilości co najmniej 2 g/dobę[15] oraz wieloośrodkowe, podwójnie zaślepione i kontrolowane placebo badanie, w którym stosowano EPA w dawce 2 lub 4 g/dobę u pacjentów onkologicznych z kacheksją,[16]
  • wpływają korzystnie na jakość życia.[17][18][19]

Przyjmowanie EPA zapobiega także rozwojowi wyniszczenia nowotworowego (kacheksji), które objawia się nie tylko spadkiem masy mięśniowej, ale także zaburzeniami apetytu oraz zmniejszeniem sprawności fizycznej.[17][18] Warto zaznaczyć, że kacheksja jest procesem nieodwracalnym i stanowi przyczynę nawet 30% zgonów pacjentów onkologicznych.[20]

Żywność specjalnego przeznaczenia medycznego

Żywienie medyczne może być prowadzone na dwa sposoby:

  • drogą doustną wykorzystując DSP, czyli doustne suplementy pokarmowe (ang. ONS – oral nutritional supplements),
  • za pomocą zgłębnika (sondy), dostarczając pokarm bezpośrednio do przewodu pokarmowego.

Żywienie drogą doustną polega na wprowadzeniu do diety produktów z kategorii określanej jako DŚSSPM. Warto zwrócić uwagę, że w literaturze często nazwa DŚSSPM jest zamiennie stosowana z określeniami DSP, ONS, a w mowie potocznej często spotkamy się z tzw. „nutridrinkami”, „odżywkami medycznymi”, „doustną dietą przemysłową”, „mleczkami”, czy też „jogurtami” dla chorych. Preparaty ONS mogą być kompletne albo niekompletne pod względem składu, czyli całkowicie lub częściowo pokrywać zapotrzebowanie pacjenta na składniki pokarmowe.

Przy wyborze odpowiedniego preparatu z kategorii DŚSSPM, warto dopytać pacjenta o jego stan zdrowotny i choroby współistniejące. Na rynku dostępnych jest wiele preparatów, dedykowanych różnym grupom pacjentów – onkologicznym, diabetykom, z chorobami nerek i wielu innym, dlatego polecając dany środek spożywczy warto wybrać ten najlepiej dostosowany do danego pacjenta. Ponadto niektóre preparaty są szczególnie dedykowane chorym, którzy nie tolerują glutenu i/lub laktozy. Wśród dostępnych na rynku nutridrinków obecne są takie z dodatkiem syropu glukozowego, lecz również takie, które go nie zawierają, dlatego warto zwrócić uwagę na skład. Diety doustne najczęściej są dostępne w postaci napojów do picia, które są różnie tolerowane przez pacjentów, głównie ze względu na osmolarność, która jeśli jest wysoka może powodować nudności. Dodatkowo warto zachęcać pacjenta do wypróbowania kilku smaków i wybrania najbardziej mu odpowiadającego.


Supportan DRINK

Jednym z dostępnych w obrocie preparatów jest Supportan DRINK. Jest to produkt w postaci płynnej odżywki doustnej, dedykowany pacjentom onkologicznym, który może być stosowany jako uzupełnienie regularnej diety lub stanowić żywienie całkowite.

Supportan DRINK jest korzystny dla pacjentów onkologicznych, ponieważ:

  • pomaga zapobiegać utracie masy mięśniowej (dzięki dużej zawartości białka),
  • wspiera odporność (dzięki kwasom omega-3),
  • uzupełnia składniki niedoborowe, takie jak np. witaminy (A, D, E, K, wit. z grupy B),
  • reguluje pracę jelit i zapobiega występowaniu biegunki oraz zaparć, dzięki zawartości błonnika.

Więcej o tym, komu warto polecać Supportan DRINK przeczytasz w innym opracowaniu. (Patrz: Supportan DRINK – Komu polecić, jak stosować, na co uważać?”.)

Zawarte składniki pozytywnie wpływają na efekty terapii przeciwnowotworowej, zmniejszają działania niepożądane i dodają pacjentom sił do walki z chorobą.

Ponadto w odróżnieniu do konkurencyjnych preparatów posiada niską osmolarność, co przekłada się na wysoką tolerancję przez pacjenta, ze względu na łatwość przełykania, a także mniejsze ryzyko nudności, wzdęć i biegunki. Dodatkowo nie zawiera dodatku syropu glukozowego ani alergenów, a także może być smaczniejszy od innych preparatów tego typu dostępnych na rynku.

Warto zaznaczyć, że stosowanie odżywek doustnych nie zaburza naturalnej diety, a wszystkie produkty z tej kategorii można wydać bez recepty.

Piśmiennictwo

  1. Platek, M. E., Popp, J. V., Possinger, C. S., Denysschen, C. A., Horvath, P., & Brown, J. K. (2011). Comparison of the prevalence of malnutrition diagnosis in head and neck, gastrointestinal, and lung cancer patients by 3 classification methods. Cancer nursing, 34(5), 410–416. pełny tekst
  2. Muscaritoli, M., Lucia, S., Farcomeni, A., Lorusso, V., Saracino, V., Barone, C., Plastino, F., Gori, S., Magarotto, R., Carteni, G., Chiurazzi, B., Pavese, I., Marchetti, L., Zagonel, V., Bergo, E., Tonini, G., Imperatori, M., Iacono, C., Maiorana, L., Pinto, C., … PreMiO Study Group (2017). Prevalence of malnutrition in patients at first medical oncology visit: the PreMiO study. Oncotarget, 8(45), 79884–79896. pełny tekst
  3. Arends J, et al., ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients, Clinical Nutrition (2016), pełny tekst.pdf
  4. Martin, L., Senesse, P., Gioulbasanis, I., Antoun, S., Bozzetti, F., Deans, C., Strasser, F., Thoresen, L., Jagoe, R. T., Chasen, M., Lundholm, K., Bosaeus, I., Fearon, K. H., & Baracos, V. E. (2015). Diagnostic criteria for the classification of cancer-associated weight loss. Journal of clinical oncology : official journal of the American Society of Clinical Oncology, 33(1), 90–99. abstrakt
  5. Baracos, V., & Kazemi-Bajestani, S. M. (2013). Clinical outcomes related to muscle mass in humans with cancer and catabolic illnesses. The international journal of biochemistry & cell biology, 45(10), 2302–2308. abstrakt
  6. Martin, L., Birdsell, L., Macdonald, N., Reiman, T., Clandinin, M. T., McCargar, L. J., Murphy, R., Ghosh, S., Sawyer, M. B., & Baracos, V. E. (2013). Cancer cachexia in the age of obesity: skeletal muscle depletion is a powerful prognostic factor, independent of body mass index. Journal of clinical oncology: official journal of the American Society of Clinical Oncology, 31(12), 1539–1547. abstrakt
  7. Hébuterne, X., Lemarié, E., Michallet, M., de Montreuil, C. B., Schneider, S. M., & Goldwasser, F. (2014). Prevalence of malnutrition and current use of nutrition support in patients with cancer. JPEN. Journal of parenteral and enteral nutrition38(2), 196–204. abstrakt
  8. Elia, M., Parsons, E. L., Cawood, A. L., Smith, T. R., & Stratton, R. J. (2018). Cost-effectiveness of oral nutritional supplements in older malnourished care home residents. Clinical nutrition (Edinburgh, Scotland), 37(2), 651–658. abstrakt
  9. Cramer, J. T., Cruz-Jentoft, A. J., Landi, F., Hickson, M., Zamboni, M., Pereira, S. L., Hustead, D. S., & Mustad, V. A. (2016). Impacts of High-Protein Oral Nutritional Supplements Among Malnourished Men and Women with Sarcopenia: A Multicenter, Randomized, Double-Blinded, Controlled Trial. Journal of the American Medical Directors Association, 17(11), 1044–1055. abstrakt
  10. Arcidiacono, B., Iiritano, S., Nocera, A., Possidente, K., Nevolo, M. T., Ventura, V., Foti, D., Chiefari, E., & Brunetti, A. (2012). Insulin resistance and cancer risk: an overview of the pathogenetic mechanisms. Experimental diabetes research, 2012, 789174. abstrakt
  11. Wigmore, S. J., Fearon, K. C., Maingay, J. P., & Ross, J. A. (1997). Down-regulation of the acute-phase response in patients with pancreatic cancer cachexia receiving oral eicosapentaenoic acid is mediated via suppression of interleukin-6. Clinical science (London, England: 1979), 92(2), 215–221. abstrakt
  12. van der Meij, B. S., Langius, J. A., Smit, E. F., Spreeuwenberg, M. D., von Blomberg, B. M., Heijboer, A. C., Paul, M. A., & van Leeuwen, P. A. (2010). Oral nutritional supplements containing (n-3) polyunsaturated fatty acids affect the nutritional status of patients with stage III non-small cell lung cancer during multimodality treatment. The Journal of nutrition, 140(10), 1774–1780. abstrakt
  13. Finocchiaro, C., Segre, O., Fadda, M., Monge, T., Scigliano, M., Schena, M., Tinivella, M., Tiozzo, E., Catalano, M. G., Pugliese, M., Fortunati, N., Aragno, M., Muzio, G., Maggiora, M., Oraldi, M., & Canuto, R. A. (2012). Effect of n-3 fatty acids on patients with advanced lung cancer: a double-blind, placebo-controlled study. The British journal of nutrition, 108(2), 327–333. abstrakt
  14. Mocellin, M. C., Camargo, C. Q., Nunes, E. A., Fiates, G., & Trindade, E. (2016). A systematic review and meta-analysis of the n-3 polyunsaturated fatty acids effects on inflammatory markers in colorectal cancer. Clinical nutrition (Edinburgh, Scotland), 35(2), 359–369. abstrakt
  15. Fearon, K. C., Von Meyenfeldt, M. F., Moses, A. G., Van Geenen, R., Roy, A., Gouma, D. J., Giacosa, A., Van Gossum, A., Bauer, J., Barber, M. D., Aaronson, N. K., Voss, A. C., & Tisdale, M. J. (2003). Effect of a protein and energy dense N-3 fatty acid enriched oral supplement on loss of weight and lean tissue in cancer cachexia: a randomised double blind trial. Gut, 52(10), 1479–1486. abstrakt
  16. Fearon, K. C., Barber, M. D., Moses, A. G., Ahmedzai, S. H., Taylor, G. S., Tisdale, M. J., & Murray, G. D. (2006). Double-blind, placebo-controlled, randomized study of eicosapentaenoic acid diester in patients with cancer cachexia. Journal of clinical oncology : official journal of the American Society of Clinical Oncology24(21), 3401–3407. abstrakt
  17. Colomer, R., Moreno-Nogueira, J. M., García-Luna, P. P., García-Peris, P., García-de-Lorenzo, A., Zarazaga, A., Quecedo, L., del Llano, J., Usán, L., & Casimiro, C. (2007). N-3 fatty acids, cancer and cachexia: a systematic review of the literature. The British journal of nutrition, 97(5), 823–831. abstrakt
  18. Giacosa, A., & Rondanelli, M. (2008). Fish oil and treatment of cancer cachexia. Genes & nutrition, 3(1), 25–28. pełny tekst
  19. Murphy, R. A., Yeung, E., Mazurak, V. C., & Mourtzakis, M. (2011). Influence of eicosapentaenoic acid supplementation on lean body mass in cancer cachexia. British journal of cancer, 105(10), 1469–1473. pełny tekst
  20. von Haehling, S., & Anker, S. D. (2010). Cachexia as a major underestimated and unmet medical need: facts and numbers. Journal of cachexia, sarcopenia and muscle1(1), 1–5. https://doi.org/10.1007/s13539-010-0002-6 abstrakt
FB
Twitter/X
LinkedIn
WhatsApp
Email
Wydrukuj

Powiązane opracowania

Zaloguj się