Czego się nauczysz z tego przypadku?
Po zapoznaniu się z tym przypadkiem:
- wytłumaczysz pacjentowi czym jest jet lag
- wyjaśnisz różnicę pomiędzy jet lag w przypadku latania na wschód lub na zachód
- dobierzesz odpowiednią dawkę i preparat
- wytłumaczysz pacjentowi jak dawkować melatoninę
Opis przypadku
Do apteki zgłasza się młoda kobieta i prosi o leki z kofeiną do apteczki podróżnej, ponieważ niedługo leci do Japonii.
Wywiad i rozpoznanie
Jet lag to zaburzenie rytmu dobowego, a nie tylko „zmęczenie po locie”. Kofeina doraźnie podnosi czujność, ale nie koryguje rozjazdu zegara biologicznego i, źle użyta, potrafi pogorszyć sen w nowej strefie czasowej. Przed rekomendacją preparatu należy ustalić m.in. kierunek podróży, ewentualne trudności z zasypianiem oraz wcześniej stosowane metody.
Farmaceuta: Czy ma Pani już doświadczenie w długich podróżach międzykontynentalnych, np. do Azji czy Ameryki?
Należy ustalić, czy pacjentka miała już objawy jet lag, i jak je wcześniej łagodziła.
Pacjent: To mój pierwszy tak długi lot, wcześniej leciałam najdalej do Hiszpanii, więc problemu nie miałam.
Pacjentka nie ma doświadczenia w radzeniu sobie z jet lag, dlatego może nie zdawać sobie sprawy, że kofeina nie rozwiąże problemu zaburzenia rytmu dobowego.
Czy ma Pani problemy z zasypianiem albo częstym wybudzaniem się w nocy?
Pytanie pozwala sprawdzić, czy kofeina dodatkowo nie nasili potencjalnych zaburzeń snu.
Czasem mam trudności z zaśnięciem, szczególnie gdy jestem zestresowana.
Kofeina po południu lub wieczorem może pogłębić problemy z zasypianiem, a w kontekście zmiany strefy czasowej utrudni adaptację.
Czy korzysta Pani z preparatów ułatwiających zasypianie, np. melatoniny?
Sprawdzenie, czy pacjentka zna i stosowała skuteczniejsze rozwiązania niż kofeina w kontekście jet lag.
Słyszałam o melatoninie, ale nigdy jej nie brałam.
Istnieje przestrzeń do edukacji i rekomendacji melatoniny jako środka wspierającego adaptację po podróży.
Czym jest jet lag?
Jet lag, czyli zespół szybkiej zmiany stref czasowych jest uznanym zaburzeniem snu, które rozwija się wskutek przekraczania stref czasowych w tempie przekraczającym możliwości adaptacyjne zegara biologicznego regulującego rytm dobowy.
Mechanizm patofizjologiczny tego zaburzenia polega na czasowej niezgodności między zegarem biologicznym a czasem lokalnym. Zegar biologiczny jest wewnętrznym synchronizatorem zlokalizowanym w jądrze nadskrzyżowaniowym podwzgórza i w zwykłych warunkach jest regulowany przez naturalny cykl światła i ciemności. Sprzyja utrzymywaniu czuwania w ciągu dnia i snu w nocy. Ten zegar przestawia się powoli, dlatego po przekroczeniu stref czasowych endogenne sygnały snu i czuwania nie są zgodne z lokalnym cyklem światła i ciemności oraz harmonogramem społecznym.
Dobór preparatu
W zapobieganiu i leczeniu jet lag stosuje się następujące strategie terapeutyczne: jeszcze przed lotem stopniowa adaptacja pory snu do lokalnego czasu w miejscu docelowym podróży, leczenie melatoniną i fototerapia, interwencje behawioralne – planowanie rytmu posiłków i aktywności.[1]
Melatonina a jet lag
Melatonina jest hormonem wydzielanym przez szyszynkę przez około 10–12 godzin w nocy, a jej rytm wydzielania jest zsynchronizowany z cyklem światło–ciemność dzięki zegarowi biologicznemu. Stanowi sygnał ciemności, działając przeciwnie do światła w regulacji rytmu dobowego.
Egzogenna melatonina może przestawiać zegar biologiczny:
- podana wieczorem, zanim rozpocznie się endogenne wydzielanie, przesuwa rytm na wcześniejszy czas
- podana rano, po spadku stężenia endogennego, opóźnia zegar
W przestawianiu zegara przez egzogenną melatoninę prawdopodobnie pośredniczą receptory melatoniny w jądrze nadskrzyżowaniowym, które jest anatomiczną lokalizacją zegara biologicznego. W przypadku zespołu jet lag główna korzyść ze stosowania melatoniny prawdopodobnie wynika z jej zdolności do przestawiania zegara wewnętrznego, choć w większych dawkach (≥1 mg) hormon ten może również wykazywać bezpośrednie działanie nasenne.[2]
Jet lag po podróży na zachód vs wschód
Nasilenie objawów jet lag w dużej mierze zależy od liczby przekroczonych stref czasowych i kierunku podróży. Są one tym gorsze, im większa jest liczba przekroczonych stref.
U większości osób większe trudności sprawia podróż w kierunku wschodnim niż zachodnim. Wynika to z faktu, że endogenny rytm dobowy zwykle trwa nieco dłużej niż 24 godziny, co sprawia, że łatwiej jest wydłużyć dzień niż go skrócić. U części ludzi, zwłaszcza u tzw. skowronków, których naturalny okres okołodobowy bywa krótszy od 24 godzin, to właśnie podróże na wschód mogą być odbierane jako mniej uciążliwe.
Dla większości ludzi trudniejsze jest podróżowanie w kierunku wschodnim niż zachodnim, ponieważ endogenny okres zegara dobowego przeważnie jest dłuższy niż 24 godziny, dlatego łatwiej wydłużyć dobę, niż ją skrócić. Niektórzy ludzie, szczególnie tzw. skowronki (których endogenny period może być krótszy niż 24 godziny), jako łatwiejsze mogą odbierać podróże w kierunku wschodnim.
Objawy jet lag to przede wszystkim zmęczenie w ciągu dnia i zaburzenia snu, ale także utrata sprawności umysłowej, osłabienie i drażliwość.[3]
Rekomendacja preparatu i przekazanie zaleceń
Dla osoby dorosłej udającej się w podróż można polecić:
- melatoninę (Melatonina Lek-Am, Melatonina Biofarm):
- w przypadku podróży na wschód: należy przyjmować 3 mg melatoniny raz na dobę, po zapadnięciu zmroku, rozpoczynając od pierwszego dnia podróży
- w przypadku podróży na zachód: wystarczy przyjmować 0,5 mg melatoniny w drugiej połowie nocy, aż do zaadaptowania się do lokalnego czasu (aż do ustąpienia problemu)
W łagodzeniu objawów jet lag pierwszym wyborem jest melatonina. Najczęściej rekomendowana dawka to 3 mg, przyjmowana doustnie, przed snem w dniu podróży i w kolejnych dniach po przylocie, aż do ustąpienia dolegliwości.
Poza farmakoterapią niezwykle ważna jest higiena snu oraz właściwa ekspozycja na światło. W Japonii zaleca się przebywanie na jasnym świetle rano, natomiast po powrocie do Polski – po południu. W pierwszych dniach po przylocie należy także unikać światła w porach, które mogą zaburzać adaptację.
Szczegółowe wskazówki dotyczące zachowania po wylądowaniu – w tym informacje o ekspozycji na światło, stosowaniu drzemek czy unikaniu kofeiny – przedstawiono w tabeli poniżej.
| Co zrobić po wylądowaniu? | Podróże w kierunku wschodnim (np. Polska -> Japonia) | Podróże w kierunku zachodnim (np. Japonia -> Polska) |
|---|---|---|
| Przygotowanie do zmiany pór snu | Mogą wystąpić trudności z zasypianiem, dopóki nie nastąpi adaptacja do lokalnego czasu. | Należy liczyć się z trudnościami w utrzymaniu ciągłości snu do czasu zaadaptowania się do lokalnego czasu. |
| Stosowanie odpowiednich drzemek | W przypadku niedoboru snu po locie można zdrzemnąć się po przybyciu do celu. W kolejnych dniach należy unikać drzemek w ciągu dnia. Jeśli drzemka jest konieczna, powinna być krótka (20–30 minut), aby nie zaburzać snu nocnego. | |
| Stosowanie leków nasennych w razie potrzeby | Można rozważyć przyjmowanie leku nasennego wieczorem przez kilka nocy, do czasu przystosowania się do lokalnego czasu. | |
| Stosowanie melatoniny | W celu ułatwienia przesunięcia zegara biologicznego na wcześniejszy czas można przyjmować 0,5–3 mg melatoniny w porze zasypiania, aż do zaadaptowania się do lokalnego czasu. | W celu ułatwienia przesunięcia zegara biologicznego na późniejszy czas można przyjmować 0,5 mg melatoniny w drugiej połowie nocy, aż do zaadaptowania się do lokalnego czasu. |
| Ekspozycja na światło | Zaleca się ekspozycję na jasne światło rano. | Zaleca się ekspozycję na jasne światło po południu. |
| Unikanie światła w niewłaściwych porach (przy przekroczeniu więcej niż ośmiu stref czasowych) | Przez pierwsze 2 dni po przylocie należy unikać jasnego światła przez 2–3 godziny po świcie; od trzeciego dnia zaleca się ekspozycję na jasne światło rano. | Przez pierwsze 2 dni po przylocie należy unikać jasnego światła przez 2–3 godziny przed zmrokiem; od trzeciego dnia zaleca się ekspozycję na jasne światło po południu. |
| Spożywanie kofeiny | Kofeina poprawia czujność w ciągu dnia, jednak nie powinna być spożywana po południu, ponieważ może pogarszać jakość snu nocnego. | |
Piśmiennictwo
- Wichniak A. i in. Standardy leczenia zaburzeń rytmu okołodobowego snu i czuwania Polskiego Towarzystwa Badań nad Snem i Sekcji Psychiatrii Biologicznej Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Część II. Diagnoza i leczenie. Psychiatria Polska⬏
- Robert L. i Sack M. (2010). Zespół szybkiej zmiany stref czasowych. The New England Journal of Medicine⬏
- Herxheimer, A., & Petrie, K. J. (2001). Melatonin for preventing and treating jet lag. The Cochrane database of systematic reviews, 2002(1), CD001520. https://doi.org/10.1002/14651858.CD001520 ⬏