Pytanie

Czy cena leku odzwierciedla jego wartość terapeutyczną, czy jest odzwierciedleniem kosztów poniesionych w trakcie jego rozwoju? Aby to zrozumieć, należy zajrzeć za kulisy procesu wprowadzania leku na rynek – od idei, przez badania, aż po półkę w sklepie.

Dlaczego warto to wiedzieć jako farmaceuta?

Znajomość tego procesu:

• pomaga zrozumieć źródła różnic cenowych między preparatami
• buduje zaufanie pacjenta, gdy wyjaśniamy, czym różni się lek oryginalny od generycznego

Krótka odpowiedź

Wprowadzenie innowacyjnego leku na rynek to wieloletni i bardzo kosztowny proces, który obejmuje:

1. Wstępne badania i wybór kandydata na lek – przesiew milionów cząsteczek w poszukiwaniu kandydatów wpływających na wybrany cel biologiczny
2. Badania przedkliniczne – wstępna ocena farmakokinetyki i toksyczności leku, prowadzona najczęściej na modelach zwierzęcych
3. Badania kliniczne:
   • Fazy I – ocena bezpieczeństwa leku oraz określenie zakresu dawek, jakie można bezpiecznie stosować, prowadzona z udziałem 20-100 zdrowych ochotników
   • Fazy II – ocena skuteczności leku w docelowej jednostce chorobowej oraz kontynuacja oceny bezpieczeństwa, prowadzona z udziałem 100-300 pacjentów
   • Fazy III – potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa terapii w szerokiej populacji pacjentów (kilkaset lub kilka tysięcy osób)
4. Rejestracja i dopuszczenie do obrotu – złożenie pełnej dokumentacji do agencji rejestracyjnej, która ocenia jakość, bezpieczeństwo i skuteczność leku
5. Skalowanie produkcji i wejście na rynek – produkcja leku na dużą skalę i wprowadzenie do obrotu
6. Nadzór porejestracyjny – dalsze monitorowanie skuteczności i toksyczności leku po wejściu na rynek

Dodatkowo, już na etapie badań klinicznych oraz po wprowadzeniu leku do obrotu prowadzony jest proces pharmacovigilance – czyli systematyczny nadzór nad bezpieczeństwem stosowania leku. Jego celem jest wczesne wykrywanie działań niepożądanych i minimalizowanie ryzyka związanego z terapią.

Dla leków generycznych procedura jest uproszczona – wystarczy wykazać biorównoważność względem leku referencyjnego, co pozwala na znacznie szybsze i tańsze wejście na rynek.

Wyjaśnienie

Wprowadzenie nowego leku na rynek to skomplikowany i wieloetapowy proces, który może trwać nawet 12-15 lat. Choć ostatecznie pacjent widzi jedynie gotowy produkt w aptece, za tym efektem kryje się rozbudowany łańcuch działań badawczych, regulacyjnych i produkcyjnych.

Proces rozpoczyna się w laboratoriach, gdzie poszukuje się cząsteczek zdolnych do wpływania na wybrany cel biologiczny (np. receptor, enzym). Na tym etapie miliony związków przechodzą wstępny przesiew, zanim zostanie wyłoniony kandydat na lek.

Następnie wybrana cząsteczka testowana jest pod kątem farmakokinetyki, czyli wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i eliminacji oraz potencjalnych działań niepożądanych – głównie na zwierzętach. Badania te mają wykazać, że substancja jest bezpieczna na tyle, by można było podać ją człowiekowi, a tym samym przejść do etapu badań klinicznych.

Badania kliniczne to kluczowy etap, w którym lek jest testowany z udziałem ludzi – początkowo z udziałem zdrowych ochotników (faza I), następnie pacjentów z docelową jednostką chorobową (faza II), aż po międzynarodowe badania wieloośrodkowe (faza III), które potwierdzają skuteczność i bezpieczeństwo w szerszej populacji.

Co ciekawe, faza II badań klinicznych, czyli moment oceny skuteczności badanego leku, jest najczęstszym punktem niepowodzenia dla kandydatów na lek. Szacuje się, że nawet 70% projektów odpada na tym etapie, a głównym powodem jest brak wystarczającej skuteczności w porównaniu do placebo lub standardowej terapii.^[1]

Po zakończeniu fazy III badań klinicznych firma farmaceutyczna składa do EMA (Europejskiej Agencji Leków) lub FDA (w USA) kompletną dokumentację. Agencje analizują dane dotyczące jakości, skuteczności i bezpieczeństwa produktu, a proces oceny może trwać od kilku do kilkunastu miesięcy.

Po uzyskaniu pozwolenia na dopuszczenie do obrotu firma wdraża proces produkcji w skali przemysłowej zgodnie z zasadami GMP. Równocześnie podejmowane są działania związane z wprowadzeniem leku na rynek, czyli ustalenie ceny, prowadzenie negocjacji refundacyjnych, planowanie dystrybucji i organizowanie edukacji medycznej.

Warto pamiętać, że proces rozwoju leku nie kończy się na rejestracji i wprowadzeniu do obrotu. Po dopuszczeniu do sprzedaży rozpoczyna się tzw. faza IV badań klinicznych, czyli nadzór porejestracyjny. Jej celem jest monitorowanie bezpieczeństwa leku w populacji ogólnej, wykrywanie rzadkich działań niepożądanych, analiza długoterminowej skuteczności oraz ocena stosowania w warunkach rzeczywistej praktyki klinicznej. Dane z fazy IV mogą prowadzić do rozszerzenia wskazań, modyfikacji zaleceń lub nawet wycofania produktu leczniczego.

Dodatkowo, zarówno podczas badań klinicznych (szczególnie w fazie III), jak i po wprowadzeniu leku do obrotu, prowadzony jest proces pharmacovigilance (PV), czyli cykl ciągłego monitorowania bezpieczeństwa stosowania leku. Jego celem jest identyfikacja, ocena, zrozumienie i zapobieganie działaniom niepożądanym. Przed rejestracją działania te polegają głównie na raportowaniu zdarzeń niepożądanych przez badaczy. Po dopuszczeniu do obrotu nadzór ten prowadzony jest w warunkach rzeczywistej praktyki klinicznej i obejmuje m.in. zbieranie zgłoszeń od pacjentów i pracowników ochrony zdrowia, prowadzenie badań obserwacyjnych oraz zarządzanie ryzykiem związanym z terapią.

Mało kto zdaje sobie sprawę, że opracowanie innowacyjnego leku to jedno z najdroższych przedsięwzięć w ochronie zdrowia. Zgodnie z raportem Deloitte, średni koszt opracowania substancji aż do momentu komercjalizacji w 2024 roku wyniósł 2,23 mld dolarów amerykańskich.^[2]

A co z lekami generycznymi?

Po wygaśnięciu ochrony patentowej leku innowacyjnego (zwykle po 20 latach od uzyskania patentu) inne firmy mogą wprowadzić na rynek tzw. leki generyczne, czyli produkty zawierające tę samą substancję czynną, w tej samej dawce i postaci. W ich przypadku nie ma potrzeby powtarzania całego cyklu badań. Wystarczy wykazać biorównoważność względem leku referencyjnego, czyli potwierdzić, że lek generyczny wchłania się do organizmu w takim samym stopniu i z taką samą szybkością jak lek oryginalny. Dzięki temu leki te są znacznie tańsze i szybciej dostępne.

W praktyce farmaceutycznej zdarza się, że leki generyczne trafiają do aptek już po kilku latach od pojawienia się leku innowacyjnego. Choć ochrona patentowa trwa formalnie 20 lat, w rzeczywistości okres wyłączności rynkowej jest znacznie krótszy. Wynika to z faktu, że patent przyznawany jest już na etapie wczesnych badań przedklinicznych, czyli na długo przed rozpoczęciem badań klinicznych i rejestracji. W efekcie po wprowadzeniu leku na rynek pozostaje zwykle tylko kilka lat realnej ochrony przed konkurencją.

Piśmiennictwo

1. Arora, A., Nain, P., Kumari, R., & Kaur, J. (2021). Major Causes Associated with Clinical Trials Failure and Selective Strategies to Reduce these Consequences: A Review. Archives of Pharmacy Practice, 12(2), 45-53. https://doi.org/10.51847/YJQDk2wtgX ⬏
2. Deloitte. (2024). Measuring the return from pharmaceutical innovation. W Fierce Biotech. Pobrane z https://www.fiercebiotech.com/biotech/drug-development-cost-pharma-22b-asset-2024-plus-how-glp-1s-impact-roi-deloitte#:~:text=The%20average%20cost%20for%20a%20Big%20Pharma ⬏