Synonimy: prowitamina A

Beta-karoten jest rozpuszczalnym w tłuszczach związkiem, który posiada właściwości antyoksydacyjne. Należy do klasy czerwonych, pomarańczowych i żółtych pigmentów zwanych karotenoidami. Występuje w zielonych warzywach, niektórych owocach i orzechach. Beta-karoten posiada większą dostępność z pożywienia (dieta bogata w owoce, warzywa i produkty pełnoziarniste) niż z suplementów, w których występuje w postaci syntetycznej – wytwarzany z oleju palmowego, alg lub grzybów. Doustnie jest stosowany w celu zmniejszenia oparzeń słonecznych i nadwrażliwości na światło.

Działanie i zastosowanie beta-karotenu

Beta-karoten ma działanie antyoksydacyjne i wpływa m.in. na ochronę narządu wzroku przed działaniem wolnych rodników. Ponadto zwiększa on produkcję kolagenu i zmniejsza uszkodzenia skóry wywołane przez promieniowanie ultrafioletowe. Beta-karoten wykazał skuteczność kliniczną w zwyrodnieniu plamki związanym z wiekiem, oparzeniach słonecznych, prewencji raka piersi i zmniejszaniu ryzyka powikłań poporodowych. Dowody na skuteczność beta-karotenu w prewencji zaćmy, chorób sercowo-naczyniowych i redukcji zmarszczek są sprzeczne. Beta-karoten jest prawdopodobnie nieskuteczny m.in. w chorobie Alzheimera, mukowiscydozie, cukrzycy, chorobie zwyrodnieniowej stawów i astmie.

Skuteczność beta-karotenu potwierdzona w badaniach klinicznych

Badania kliniczne potwierdziły skuteczność beta-karotenu w leczeniu takich wskazań jak:

• Zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (AMD) – w badaniach klinicznych stosowano zwykle połączenia różnych składników, m.in. beta-karotenu z witaminą C, witaminą E i cynkiem. Przyjmowanie preparatu złożonego wiązało się ze zmniejszeniem progresji AMD o 28–31% oraz redukowało ryzyko utraty ostrości wzroku.^[1] Warto jednak zaznaczyć, że w niektórych badaniach stosowanie samych antyoksydantów bez dodatku cynku nie skutkowało takimi samymi efektami.
• Oparzenia słoneczne – metaanaliza z 2007 roku wykazała, że spożywanie beta-karotenu chroni skórę przed uszkodzeniami wywołanymi przez promieniowanie słoneczne, lecz skuteczność ochrony zależy od czasu suplementacji, który powinien wynosić co najmniej 10 tygodni.^[2]
• Rak piersi – według przeprowadzonych badań obserwacyjnych u kobiet przed menopauzą wyższe spożycie beta-karotenu (i innych substancji, m.in. luteiny, zeaksantyny i witaminy A) w diecie przyczynia się do redukcji ryzyka zachorowania na raka piersi. Zależność była najbardziej widoczna wśród kobiet mających przypadki nowotworów w rodzinie lub spożywających alkohol.^[3]
• Powikłania poporodowe – badanie kliniczne z udziałem ponad 15 tys. nepalskich kobiet wykazało, że przyjmowanie syntetycznego beta-karotenu w ciąży zmniejszało ryzyko wystąpienia biegunki i gorączki po porodzie.^[4]

Niewystarczające lub sprzeczne dowody na skuteczność beta-karotenu

Metaanalizy z 2014 i 2019 roku wykazały, że wyższe spożycie beta-karotenu wraz z pokarmem może przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia zaćmy związanej z wiekiem o 7–10%.^[5][6] Inne badania i metaanalizy jednak nie potwierdzają tych wyników. Niektóre badania wskazują na sprzeczne dowody na skuteczność beta-karotenu w zmniejszaniu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, lecz większość z nich wskazuje na brak związku między suplementacją a ryzykiem zachorowania oraz śmiertelnością. Warto również zaznaczyć, że istnieją badania wskazujące na zwiększoną śmiertelność u osób palących, którzy przyjmują beta-karoten.^[7] Badanie kliniczne z udziałem 30 kobiet powyżej 50. r.ż. wykazało, że przyjmowanie 30 mg beta-karotenu przez 90 dni wpływa na poprawę elastyczności skóry i redukcję zmarszczek, lecz efekt nie był widoczny przy stosowaniu dawki 90 mg.^[8]

Brak dowodów na skuteczność beta-karotenu

Beta-karoten był badany pod kątem potencjalnej skuteczności w licznych wskazaniach. Według przeprowadzonych dotychczas badań brakuje dowodów, które uzasadniałyby przyjmowanie beta-karotenu w celu zmniejszenia ryzyka choroby Alzheimera, poprawy stanu pacjentów cierpiących na mukowiscydozę i redukcji ryzyka cukrzycy i nowotworów. Ponadto stosowanie beta-karotenu prawdopodobnie nie ma wpływu na ryzyko choroby zwyrodnieniowej stawów i astmy.

Bezpieczeństwo stosowania beta-karotenu

Suplementacja beta-karotenu nie jest zaleca u wszystkich osób, a dawki 20 mg na dobę mogą zwiększać ryzyko raka płuc i prostaty u palaczy.^[1] Spożywanie wysokich dawek może zmieniać zabarwienie skóry na żółto-pomarańczowo.

Beta-karoten w ciąży i podczas laktacji

Przyjmowanie beta-karotenu w ilościach, które występują w żywności jest prawdopodobnie bezpieczne w okresie ciąży i laktacji.

Interakcje beta-karotenu

Badania kliniczne pokazują, że przyjmowanie beta-karotenu, selenu, witaminy C i witaminy E doustnie w połączeniu z niacyną i simwastatyną może osłabiać działanie niacyny i simwastatyny, a konkretnie zwiększanie poziomu HDL. Pozostałe odnotowane interakcje m.in. z kolchicyną, orlistatem, neomycyną, inhibitorami pompy protonowej nie są dobrze udokumentowane.

Preparaty dostępne na rynku zawierające beta-karoten

Wybrane suplementy diety i leki OTC dostępne na rynku zawierające beta-karoten zostały przedstawione poniżej.

Wybrane suplementy zawierające beta-karoten

W tabeli poniżej zestawiono dostępne suplementy z beta-karotenem.

Leki zawierające beta-karoten

Na rynku dostępne są też leki zawierające beta-karoten. Zestawiono je poniżej.

Piśmiennictwo

1. Natural Medicines. Beta-Carotene. Aktualizacja: 16.03.2020.⬏⬏
2. Köpcke, W., Krutmann, J. (2008). Protection from sunburn with beta-Carotene–a meta-analysis. Photochemistry and photobiology, 84(2), 284–288. https://doi.org/10.1111/j.1751-1097.2007.00253.x⬏
3. Zhang, S., Hunter, D. J., Forman, M. R., Rosner, B. A., Speizer, F. E., Colditz, G. A., Manson, J. E., Hankinson, S. E., Willett, W. C. (1999). Dietary carotenoids and vitamins A, C, and E and risk of breast cancer. Journal of the National Cancer Institute, 91(6), 547–556. https://doi.org/10.1093/jnci/91.6.547⬏
4. Christian, P., West, K. P., Jr, Khatry, S. K., Katz, J., LeClerq, S. C., Kimbrough-Pradhan, E., Dali, S. M., Shrestha, S. R. (2000). Vitamin A or beta-carotene supplementation reduces symptoms of illness in pregnant and lactating Nepali women. The Journal of nutrition, 130(11), 2675–2682. https://doi.org/10.1093/jn/130.11.2675⬏
5. Wang, A., Han, J., Jiang, Y., Zhang, D. (2014). Association of vitamin A and β-carotene with risk for age-related cataract: a meta-analysis. Nutrition (Burbank, Los Angeles County, Calif.), 30(10), 1113–1121. https://doi.org/10.1016/j.nut.2014.02.025⬏
6. Jiang, H., Yin, Y., Wu, C. R., Liu, Y., Guo, F., Li, M., Ma, L. (2019). Dietary vitamin and carotenoid intake and risk of age-related cataract. The American journal of clinical nutrition, 109(1), 43–54. https://doi.org/10.1093/ajcn/nqy270⬏
7. Omenn, G. S., Goodman, G. E., Thornquist, M. D., Balmes, J., Cullen, M. R., Glass, A., Keogh, J. P., Meyskens, F. L., Valanis, B., Williams, J. H., Barnhart, S., Hammar, S. (1996). Effects of a combination of beta carotene and vitamin A on lung cancer and cardiovascular disease. The New England journal of medicine, 334(18), 1150–1155. https://doi.org/10.1056/NEJM199605023341802⬏
8. Cho, S., Lee, D. H., Won, C. H., Kim, S. M., Lee, S., Lee, M. J., Chung, J. H. (2010). Differential effects of low-dose and high-dose beta-carotene supplementation on the signs of photoaging and type I procollagen gene expression in human skin in vivo. Dermatology (Basel, Switzerland), 221(2), 160–171. https://doi.org/10.1159/000305548⬏