Niektórzy farmaceuci zwracają uwagę, że ci sami pacjenci, najczęściej młode osoby, nawet kilka dni pod rząd przychodzą do apteki, prosząc o Acodin. Czy to możliwe, że niektóre osoby stosują go w celach rekreacyjnych. Dlaczego właściwie dekstrometorfan bywa nadużywany? I czy można się od niego uzależnić?
Krótka odpowiedź
Dekstrometorfan (DXM) to nieopioidowa pochodna morfiny, działa ośrodkowo – podnosi próg kaszlu i w związku z tym jest stosowany jako lek przeciwkaszlowy. DXM dostępny jest w preparatach prostych, w postaci tabletek (Acodin, Tussal Antitussicum), kapsułek (Tussidex) i syropów (Robitussin Antitussicum), a także wchodzi w skład preparatów złożonych w postaci tabletek (w: Gripex, Grypostop) oraz syropów (w: Actifed, DexaPini). W celach pozamedycznych najczęściej stosowane są preparaty proste zawierające dekstrometorfan.
Rekomendowane bezpieczne dawkowanie dekstrometorfanu u pacjentów dorosłych to 15 mg co 4 h lub 30 mg co 6-8 h, natomiast maksymalna zalecana dawka dobowa to 120 mg. Doraźne stosowanie dekstrametorfanu zgodnie ze wskazaniami i w standardowych dawkach nie stwarza ryzyka uzależnienia.
Przeciwkaszlowe zastosowanie dekstrometorfanu omówiono w osobnym artykule. (Patrz: “Dekstrometorfan – Ścieżka rekomendacji”.)
Wyjaśnienie
Niektóre osoby mogą stosować DXM poza wskazaniami, ze względu na to, że w dużych dawkach wpływa na ośrodkowy układ nerwowy (OUN) podobnie jak fencyklidyna czy ketamina – działa euforyzująco, halucynogennie i dysocjacyjnie. Wśród głównych powodów przewlekłego przyjmowania DXM wymienia się poprawę nastroju, zażywanie leku może traktowane jako sposób ucieczki od problemów życiowych.[1]
Efekty działania DXM są zależne od przyjętej dawki i wyróżnia się 4 główne fazy odurzenia (tzw. fazy plateau).[2] Opis objawów, które towarzyszą każdej z faz, przedstawiono w Tabeli 1. Na stronie internetowej DexCalc dostępny jest nawet kalkulator, za pomocą którego można obliczyć ile DXM należy przyjąć, aby doświadczyć efektów charakterystycznych dla konkretnej fazy.
Tabela 1. Efekty działania DXM w zależności od przyjętej dawki – fazy plateau.
| Faza plateau | Dawka* | Objawy |
|---|---|---|
| 1 | 1,5-2,5 | poprawa samopoczucia, łagodne pobudzenie, euforia, zwiększenie płynności i lekkości ruchów, zaburzenia percepcji (głębsze, bogatsze dźwięki) |
| 2 | 2,5-7,5 | silne pobudzenie, zaburzenia mowy i równowagi, nasilone doznania słuchowe i wzrokowe, halucynacje przy zamkniętych oczach (ang. closed-eye visualisations, CEV) |
| 3 | 7,5-15 | utrata koordynacji ruchów, objawy dysocjacyjne - poczucie łagodnego odzielania się od własnego ciała, zaburzenia wzrokowe i słuchowe, silne zaburzenia świadomości, nieprzyjemne halucynacje wywołujące lęk i panikę |
| 4 | >15 | depersonalizacja - utrata własnej tożsamości, silne objawy dysocjacyjne, np. poczucie wyjścia z ciała (ang. out-of-body experience, OOB), przeżycia mistyczne, silne halucynacje, paniczny strach |
Wrażliwość na działanie DXM zależy również od uwarunkowanej genetycznie aktywności izoenzymu CYP2D6, który uczestniczy w metabolizowaniu leku. U tzw. szybkich metabolizerów (ang. rapid metabolizers) efekty działania DXM pojawiają się szybciej i utrzymują krócej, mniejsze jest również nasilenie działań niepożądanych – takie osoby mogą być bardziej podatne na nadużywanie DXM. Z kolei u tzw. wolnych metabolizerów (ang. poor metabolizers) DXM może ulegać kumulacji, co pogarsza tolerancję leku i może zwiększać ryzyko zatrucia.[1]
Zatruciu DXM mogą towarzyszyć takie objawy jak: wysokie ciśnienie tętnicze, tachykardia, nudności, pocenie się, zaczerwienienie skóry i pokrzywka, upośledzenie napięcia mięśni, zaburzenia mowy, dysforia (czyli przeciwieństwo euforii – silne przygnębienie, pogorszenie samopoczucia) oraz agresywne zachowanie i pobudzenie, także z objawami psychotycznymi.[3][4] Opisywano również przypadki ciężkich zatruć, w przebiegu, których występowała hipertermia i drgawki, a nawet dochodziło do śpiączki i depresji oddechowej.[5]
Potencjał uzależniający dekstrometorfanu
Regularne nadużywanie DXM może prowadzić do rozwoju uzależnienia. W badaniu z udziałem 53 młodych osób regularnie stosujących DXM wykazano, że niemal połowa (46,5%) przyjmowała przewlekle DXM z powodu psychicznego uzależnienia od leku.[6] Osoby uzależnione psychicznie stosują substancję ze względu na towarzyszące temu pożądane efekty (w przypadku DXM – poprawa nastroju i euforia). Zaobserwowano również, że z czasem wzrasta tolerancja na DXM, co powoduje konieczność zwiększania dawek leku w celu uzyskania tego samego efektu działania. Przykładowo, opisano przypadek kobiety, która przyjmowała 2400-3600 mg DXM dziennie w postaci syropu (przypomnę, że maksymalna zalecana dawka dobowa wynosi 120 mg).[7] Pojedyncze opisy przypadków wskazują na to, że przewlekłe nadużywanie DXM może skutkować również uzależnieniem fizjologicznym: po odstawieniu leku obserwowano u pacjentów wystąpienie zespołu abstynencyjnego, z objawami takimi jak bezsenność, dysforia, wzmożona potliwość, nudności, wzrost ciśnienia tętniczego i zaburzenia rytmu serca (głównie tachykardia).[8][9][10]
Inne objawy, które mogą wskazywać na to, że u pacjenta występuje uzależnienie od dekstrometorfanu to:
- silna potrzeba codziennego jego stosowania (tzw. głód),
- utrata kontroli – przyjmowanie dawek dekstrometorfanu znacznie przekraczających dzienną zalecaną dawkę dobową,
- duże zaangażowanie w proces zdobywania leku – zapewnienie sobie dziennej dawki leku wymaga codziennych wizyt w kilku lub kilkunastu aptekach,
- ukrywanie faktu regularnego stosowania dekstrometorfanu, zarówno przed najbliższymi, jak i przed farmaceutą w aptece,
- stosowanie dekstrometorfanu mimo negatywnych skutków dla zdrowia (takich jak świąd skóry, wymioty, stany lękowe, problemy ze snem, zaburzenia seksualne, zaburzenia pamięci).
Na zakończenie przypomnę, że zgodnie z obowiązującymi przepisami, podczas jednorazowej sprzedaży, możesz wydać pacjentowi preparaty zawierające łącznie maksymalnie 360 mg dekstrometorfanu (np. Tussidex 30 mg 10 tabl.), jak również masz prawo odmówić sprzedaży produktu leczniczego w przypadku podejrzenia, że może być zastosowany w celu pozamedycznym.
W osobnych artykułach omówiono również pozamedyczne zastosowanie poniższych substancji:
- pseudoefedryna (Patrz: “Czy pacjent może uzależnić się od pseudoefedryny? – Wyjaśniamy!”.)
- difenhydramina (Patrz: “Czy starsza osoba może uzależnić się od difenhydraminy (zawartej np. w: APAP Noc)? – Wyjaśniamy!”.)
- benzydamina (Patrz: “Dlaczego młode osoby przyjmują duże dawki benzydaminy? – Wyjaśniamy!”.)
- kodeina (Patrz: “Czy kodeina uzależnia? – Wyjaśniamy!”.)
- loperamid (Patrz: “Czy loperamid może być stosowany w celach pozamedycznych? – Wyjaśniamy!”.)
Więcej na temat problemu nadużywania i uzależnienia od leków przeczytasz w podręczniku Wydawnictwa Farmaceutycznego pt. Psychiatria okiem farmaceuty. Leki psychotropowe, uzależnienia, choroby i zaburzenia psychiczne.
Piśmiennictwo
- Piątek, A., Koziarska-Rościszewska, M., Zawilska, J.B. (2015) Rekreacyjne używanie leków dostępnych w odręcznej sprzedaży: odurzanie i doping mózgu. Alcoholism and Drug Addiction, 28(1), 65-77. pełny tekst⬏⬏
- Motyka, M., Marcinkowski, J.T., Nowe metody odurzania się. Cz. I. Leki dostępne bez recepty wykorzystywane w celach narkotycznych. (2014) Probl Hig Epidemiol, 95(3), 504-511 pełny tekst⬏
- Bernstein, L. B., Albert, D., Baguer, C., & Popiel, M. (2020). Long-term Dextromethorphan Use and Acute Intoxication Results in an Episode of Mania and Autoenucleation. Journal of addiction medicine, 14(4), e133–e135. abstrakt⬏
- Wolfe, T. R., & Caravati, E. M. (1995). Massive dextromethorphan ingestion and abuse. The American journal of emergency medicine, 13(2), 174–176. abstrakt⬏
- Chyka, P. A., Erdman, A. R., Manoguerra, A. S., Christianson, G., Booze, L. L., Nelson, L. S., Woolf, A. D., Cobaugh, D. J., Caravati, E. M., Scharman, E. J., Troutman, W. G., & American Assiciation of Poison Control Centers (2007). Dextromethorphan poisoning: an evidence-based consensus guideline for out-of-hospital management. Clinical toxicology (Philadelphia, Pa.), 45(6), 662–677. pełny tekst⬏
- Ziaee, V., Akbari Hamed, E., Hoshmand, A., Amini, H., Kebriaeizadeh, A., & Saman, K. (2005). Side effects of dextromethorphan abuse, a case series. Addictive behaviors, 30(8), 1607–1613. abstrakt⬏
- Miller S. C. (2005). Dextromethorphan psychosis, dependence and physical withdrawal. Addiction biology, 10(4), 325–327. pełny tekst⬏
- Mutschler, J., Koopmann, A., Grosshans, M., Hermann, D., Mann, K., & Kiefer, F. (2010). Dextromethorphan withdrawal and dependence syndrome. Deutsches Arzteblatt international, 107(30), 537–540. pełny tekst⬏
- Miller S. C. (2005). Dextromethorphan psychosis, dependence and physical withdrawal. Addiction biology, 10(4), 325–327. pełny tekst⬏
- Desai, S., Aldea, D., Daneels, E., Soliman, M., Braksmajer, A. S., & Kopes-Kerr, C. P. (2006). Chronic addiction to dextromethorphan cough syrup: a case report. Journal of the American Board of Family Medicine : JABFM, 19(3), 320–323. pełny tekst⬏
W artykule przywoływane są opisy przypadków dotyczące nadużywania dekstrometorfanu. Żeby mieć świadomość o skali problemu, można zajrzeć do przeglądu systematycznego z 2021 roku, w którym autorzy wykazali, że dekstrometorfan jest najczęściej nadużywaną substancją dostępną bez recepty spośród analizowanej przez nich grupy leków (https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyt.2021.657397/full).