Antyseptyki są związkami chemicznymi, które zatrzymują lub spowalnianą wzrost drobnoustrojów chorobotwórczych na powierzchni skóry, błon śluzowych oraz ran. Dosłowne znacznie terminu wywodzi się z greckich słów: anti – przeciw oraz sepsis – gnicie.
W przeciwieństwie do antybiotyków, które działają selektywnie na określony farmakologicznym mechanizmem cel – antyseptyki posiadają szersze spektrum działania i wiele więcej elementów, na które oddziaływają. Celem ich aktywności są zarówno bakterie i grzyby, jak i wirusy, pierwotniaki, a nawet priony. Omawiając antyseptyki, warto odróżnić je od środków odkażających, które stosuje się do dezynfekcji przedmiotów i pomieszczeń. Pomijając akademicką klasyfikację i przechodząc do praktyki – najczęściej używanymi antyseptykami są:
| Antyseptyk | Przykłady preparatów | Przeciwwskazania | Uwagi |
|---|---|---|---|
| jodowpowidon | Betadine, Braunol, Braunovidon, Jodi Gel 10% | Przeciwwskazane u kobiet w okresie ciąży i laktacji oraz dzieciom < 3 miesiąca życia | Brudzi ubrania. |
| nadtlenek diwodoru | Peroxygel, Woda utleniona | Brak przeciwwskazań | Niska skuteczność przeciwdrobnoustrojowa. Polecany do przemywania zranień. |
| chlorheksydyna | Corsodyl, Elugel, Manusan, Bepanthen Plus | Nie należy stosować u niemowląt < 2 miesiąca życia | Stosowany najczęściej w preparatach odkażających jamę ustną. |
| azotan srebra | Mova Nitrat Pipette | 1% roztwór do przemywanie oczu noworodkom | Wyłącznie w kroplach do oczu i lekach recepturowych |
| oktenidyna | Octenisept, MaxiSeptic, Octedin, Octenilin żel i płyn | Brak przeciwwskazań | Wskazany do pielęgnacji pępków noworodków. |
| kwas borowy | Borasol, Gemiderma, Maść borna, | Przeciwwskazany u dzieci poniżej 11 lat. | Dodatkowe działanie p/grzybicze. |
| boraks | Aphtin | Nie stosować u dzieci poniżej 3. roku życia | Stosowany w pleśniawkach jamy ustnej |
| mleczan etakrydyny | Rivel, Rivanol | Przeciwwskazany na większe powierzchnie ciała | Mniej skuteczny od oktenidyny. |
| fiolet gencjanowy | Pyoctanina 1 i 2%, na alkoholu i wodzie | Brak danych. | Brudzi ubranie. |
| nadmanganian potastu | Kalium hypermanganicum | Jedynie z zalecenia lekarza, do kąpieli. | Wymaga rozpuszczenia w wodzie. |
| poliheksanidyna | w: Prontosan | Nie należy stosować w ciągu pierwszych 4 miesięcy ciąży. | Stosowany w oparzeniach, jako opatrunek żelowy. |
Wskazania do zastosowania antyseptyków różnią się znacząco. Część z substancji przeznaczona będzie wyłącznie do oczyszczania nieuszkodzonej skóry przed ingerencją w ciągłość tkanek (na przykład przy iniekcjach) lub do odkażania rąk przed zabiegami. Niektóre preparaty zawierają składniki pomocnicze (np. tenzydy), które czynią je zbyt niebezpiecznymi do aplikacji na uszkodzoną skórę.
Wykorzystanie antyseptyków w zaopatrzeniu otwartych ran takich jak skaleczenia, otarcia, oparzenia czy owrzodzenia wymaga głębszej analizy. Większość zakażonych ran zasiedlanych jest jednocześnie przez wiele drobnoustrojów – jednak bakteriami odpowiedzialnymi za najczęstsze infekcje są Staphylococcus aureus i Pseudomonas aeruginosa. Mogą one tworzyć biofilm o zwiększonej oporności na środki o działaniu przeciwdrobnoustrojowym.
Jod
Jod jest silnym środkiem antyseptycznym. Działa bakteriobójczo, grzybobójczo i wirusobójczo. Przeznaczony jest wyłącznie do odkażania nieuszkodzonej skóry. W kontakcie z tkanką drażni ją, powodując powierzchniową nekrozę. Antyseptyczne działanie jodu wynika ze zdolności do reagowania z aminowymi grupami białek – hamując ich aktywność. Dodatkowo alkoholowe roztwory jodu powodują denaturację białek strukturalnych i enzymatycznych.
Jod wskazany jest do dezynfekcji niewielkich otarć i zranień skóry, jednak nie należy aplikować go na otwarte rany. Preparaty jodu należy nałożyć w bezpośrednie okolice rany, najlepiej przemywając wacikiem nasączonym preparatem.
Jod stosowany jest w formie jodyny i płynu Lugola.
Iodi solutio spirituosa (Jodyna)
Rp. Iodi 3,0 Kalii iodidi 1,0 Aqua purificata 6,0 Aethanoli 760 g/l ad 100,0
Iodi solutio aquosae (Płyn Lugola)
Rp. Iodi 1,0 Kalii Iodidi 2,0 Aqua purificata 97,0
Płyn Lugola przez pacjentów stosowany bywa do płukania gardła – 10 kropli roztworu rozpuszcza się w szklance (200 ml) wody.
Przewlekłe stosowanie jodu (dłużej niż 14 dni, lub na powierzchnię ciała większą niż 10%) może wywołać niedoczynność tarczycy (szczególnie u pacjentów z utajonymi zaburzeniami czynności tarczycy), trądzik jodowy odporny na leczenie oraz alergię (miejscową lub uogólnioną).
Jednoczesne stosowanie środków jodu z nadtlenkiem wodoru, produktami do leczenia ran zawierającymi srebro lub taulorydynę oraz środkami antyseptycznymi może wzajemnie osłabiać efekty działania.[1]
Jodopowidon
Jodyna powidonowa jest silnym środkiem antyseptycznym o bardzo szerokim spektrum działania obejmującym bakterie gram-dodatnie, gram-ujemne, zarodniki bakteryjne, beztlenowce, drożdżaki, grzyby i pierwotniaki. W porównaniu do jodu wykazuje przedłużone działanie antyspetyczne i nie drażni błon śluzowych skóry oraz nie działa korodująco na instrumenty medyczne.
Chemicznie jodopowidon jest związkiem kompleksowy jodu z poliwinylopirolidonem (PVP). Stosowany jest w postaci roztworów, maści, kremów czy żeli. W roztworze etanolowym lub izopropanolowym (Braunoderm zabarwiony) potęgowane jest jego działanie odkażające i przeciwbakteryjne – jednak są one dużo mniej przyjemne w aplikacji, powodując silne piekący ból.
Głównymi wskazaniami jodopowidonu są:
- w postaci roztworu – dezynfekcja skóry przed iniekcją, pobraniem krwi, biopsją igłową, transfuzją oraz przed zabiegami chirurgicznymi jak również całkowita i częściowa dezynfekcja pacjenta przed operacją (tzw. kąpiel antyseptyczna),
- w postaci kremu – aseptyczne zaopatrzenie okolic ran, dezynfekcja ran oparzeń i owrzodzeń podudzi oraz leczenie infekcji bakteryjnych i grzybiczych.
W uzasadnionych przypadkach jodopowidon może być stosowany już u dzieci od 6 miesiąca życia. Nie zaleca się stosowania u dzieci do 3 miesiąca życia np. do odkażania pępowiny, ze względu na ryzyko rozwinięcia zaburzeń czynności tarczycy. Analogicznie jodopowidonu nie powinno stosować się do odkażania brodawek u kobiet karmiących piersią.
Skuteczność środków jodu
W przeglądzie 27 RCT dotyczących skuteczności związków jodu w przyśpieszaniu gojenia, zmniejszaniu liczby bakterii i występowaniu działań niepożądanych w przypadku przewlekłych ran, ciężkich oparzeń, odleżyn i przeszczepów skóry stwierdzono, że:[2][3]
- związki jodu nie przyśpieszają gojenia ran bardziej niż inne antyseptyki,
- przy stosowaniu do zabiegów antyseptycznych związki jodu nie wywołują zaburzeń czynności tarczycy,
- związki jodu nie są mniej skutecznymi środkami antyseptycznymi od innych i z powodzeniem mogą być dalej stosowane.
Interakcja jodowopidonu z oktenidyną
Nie należy nakładać preparatu z jodopowidonem bezpośrednio po odkażeniu oktenidyną (Octenisept, Maxiseptic), ponieważ dochodzi wówczas do interakcji polegającej na wytrąceniu brunatnego trudno zmywalnego osadu. Zdjęcie z eksperymentu przeprowadzonego w aptece znajdziesz TU.
Nadtlenek diwodoru
Woda utleniona największą aktywność wykazuje względem Gram-dodatnich bakterii. Pod wpływem katalaz znajdujących się w tkankach zwierzęcych i wielu bakteriach, jest on rozkładany na wodę i aktywny tlen atomowy. Reakcja ta zachodzi szybko w obecności krwi, ropy lub tkanek martwiczych. Wydzielający się tlen tworzy pianę i usuwa drobnoustroje z miejsca odkażanego.
- Woda utleniona rozmiękcza strupy, oczyszcza rany i niweluje przykre zapachy.
- Pomimo powszechnego stosowania niewiele RCT wykazało jej skuteczność.[4]
- Woda utleniona może mieć niekorzystny wpływ na gojenie się ran, powodować powstawanie blizn. Stwierdzono również nieskuteczność w zmniejszaniu liczby bakterii. Z drugiej strony jednak woda utleniona może być z powodzeniem stosowana do przemywania ran i mechanicznego usuwania martwych komórek.
Wskazaniem do zastosowania wody utlenionej jest odkażanie ran, otarć i zadrapań skóry. Dodatkowo stosowana jest także do płukania jamy ustnej i gardła (1 łyżka wody utlenionej na 100 ml wody).
Spirytus salicylowy
Antyseptyczne działania kwasu salicylowego jest dyskusyjne – wynika głównie z denaturującego działania etanolu. Sam kwas salicylowy wykazuje głównie działanie keratolityczne.
Według danych CDC etanol w stężeniu 60-90% jest skutecznym i szybko działającym środkiem antyseptycznym przeciw:
- bakteriom Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhosa, Serratia marcescens, Escherichia coli, Staphylococcus aureus i Streptococcus pyogenes (eradykacja następuje po 10 minutach kontaktu),
- wirusom – herpeswirusom czy wirusowi grypy,
- niektórym grzybom, takim jak: Cryptococcus neoformans, Blastomyces dermatitidis, Coccidioides immitis, i Histoplasma capsulatum (potwierdzone działanie w tym przypadku ma etanol w stężeniu 70%).[5]
Aplikacja na skórę wysokiego stężenia etanolu powoduje jednak szybkie odwodnienie skóry i jej podrażnienie. Wśród alkoholi dużo bezpieczniejszym i skuteczniejszym składnikiem preparatów do odkażania jest izopropanol (zawarty w wacikach Leko, Soft-Zellin).[6]
Sprawdź też inne opracowania o antyseptykach:
- (Patrz: “Środki antyseptyczne i odkażające cz.2: chlorheksydyna, etakrydyna, oktenidyna”.)
- (Patrz: “Środki antyseptyczne i odkażające cz.3: Związki srebra i boru, fiolet i nadmanganian potasu”.)
Piśmiennictwo
- ChPL, Betadine⬏
- Viljanto J. Disinfection of surgical wounds without inhibition of wound healing. Arch Surg 1980;115:253-6. abstrakt⬏
- Vermeulen H. Benefit and harm of iodine in woundcare a systematic review. J Hosp Infect. 2010. abstrakt⬏
- Tab. 3. Medscape: Antiseptics on Wounds: An Area of Controversy pełny tekst⬏
- Guideline for Disinfection and Sterilization in Healthcare Facilities, 2017 pełny tekst .pdf⬏
- Mirja Reichel: Alcohols for Skin Antisepsis at Clinically Relevant Skin Sites. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 2009. pełny tekst⬏
