Pozarejestracyjne stosowanie leku (off-label use, OLU) to praktyka polegająca na podawaniu zarejestrowanego i dostępnego na rynku leku w sposób inny niż określono w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL). (Patrz: “Czym różni się ulotka do leku od Charkterystyki Produktu Leczniczego (ChPL)?”.)
W wąskim ujęciu, mówiąc najprościej, off-label to stosowanie leku w innych w wskazaniach niż wymienione w ChPL. W szerszym rozumieniu z kolei jest to również każde zastosowanie tego leku nieuwzględnione w ChPL.
Kiedy mówimy o zastosowaniu off-label?
O zastosowaniu off-label możemy mówić na przykład, gdy lek stosuje się:
- w innych dawkach niż tych ujętych w ChPL,
- przy innym schemacie dawkowania,
- inną drogą podania,
- niezgodnie z zaleceniami wiekowymi,
- w populacji, dla której lek nie jest przeznaczony,
- pomimo przeciwwskazań.[1][2][3]
Praktyka stosowania leku poza wskazaniami rejestracyjnymi jest legalna, powszechna i nieunikniona, choć budzi kontrowersje.[4][5][6][2]
Zobacz też: Zastosowania leków poza wskazaniami, o których nie wiedziałeś
W jakich sytuacjach można rozważyć zastosowanie leków off-label?
Przesłankami do stosowania leków poza wskazaniami jest:
- konieczność ratowania życia i zdrowia pacjenta,
- nieskuteczność/niewystarczająca skuteczność dotychczasowych terapii,
- wyczerpanie wszystkich dostępnych metod leczenia zatwierdzonych w danym przypadku,
- brak leków dopuszczonych dla danej populacji.[1][3]
Zastosowanie off-label – szansa czy zagrożenie?
Podstawowym problemem jest bezpieczeństwo pacjenta. Stosowanie off-label jest obarczone wyższym ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych i komplikacji. Ponieważ lek nie był badany i zatwierdzony do stosowania w danym przypadku, nie ma danych odnośnie do jego tolerancji, bezpieczeństwa i skuteczności. Efekt terapeutyczny może nie wystąpić. Lek stosowany off-label, w grupie wiekowej/populacji innej, niż określona w ChPL, może charakteryzować się nietypową farmakokinetyką (np. innym wchłanianiem) i farmakodynamiką (innym działaniem na organizm).
Przy współistniejących chorobach i stosowanych równolegle terapiach, lek może wywrzeć nieprzewidywalny efekt, wejść w interakcje z lekami stosowanymi równocześnie, itd. Ryzyko pojawienia się komplikacji jest wysokie, zwłaszcza gdy lek jest relatywnie nowy, a mechanizm jego działania jest nie do końca poznany. Opieranie się na anegdotycznych doniesieniach lub błędnych, niepopartych dowodami przekonaniach lekarza ordynującego lek, również może stwarzać zagrożenie dla pacjenta.[5][1][3]
Korzyści z zastosowania leków off-label
Stosowanie leku off-label to szansa dla pacjentów, wobec których opcje formalnie dopuszczonych terapii zostały wyczerpane/nie istnieją. Procedura uzyskania rejestracji leku w nowym wskazaniu jest złożona, czasochłonna i kosztowna. Musimy zdać sobie sprawę, że praktycznie nierealne jest, by każdy lek został dopuszczony do stosowania we wszystkich wskazaniach/przypadkach, gdzie okazał się być skuteczny.
Ponadto, z uwagi na długość procesu licencjonowania leku, dokumentacja rejestracyjna zazwyczaj nie zawiera najnowszych danych ogłoszonych w piśmiennictwie naukowym. Procedury administracyjne pozostają zwykle w tyle, w stosunku do praktyki klinicznej. Pozarejestracyjne stosowanie leków ma kluczowe znaczenie zwłaszcza w onkologii, pediatrii, intensywnej terapii czy psychiatrii.[5][1][7]
Kiedy w praktyce stosuje się leki off-label?
Zastosowanie leku poza wskazaniami jest zasadne, gdy:
- gdy jeden lek z danej klasy ma rejestrację w jakimś wskazaniu- może to usprawiedliwiać zastosowanie innych leków z tejże klasy w owym wskazaniu,
- gdy lek nie był badany na danej grupie wiekowej (kobiety w ciąży, dzieci, osoby chore psychicznie, seniorzy), a ryzyko wynikające z zastosowania leku pozostaje w dysproporcji z korzyścią wynikającą z zastosowania leku,
- gdy występuje stan zagrożenia zdrowia i życia, choroba nieuleczalna etc. – może to wymuszać na lekarzu stosowanie każdej formy leczenia, która jest zgodna z logiką, rozumem, wiedzą i doświadczeniem, bez względu na aspekt rejestracyjny,
- gdy patofizjologia pewnych schorzeń jest podobna, a istnieje lek zarejestrowany do stosowania w jednym z tych schorzeń, można pokusić się o zastosowanie tego leku we wskazaniu analogicznym (onkologia, psychiatria),
- gdy wiedza o właściwościach leku, mechanizmie jego działania, efektach pożądanych i ubocznych, a także znajomość patofizjologii/fizjologii, podpowiada, że dany lek mógłby wywrzeć korzystny efekt terapeutyczny u danego chorego.[5]
Kluczowe znaczenie mają kwestie etyczne – stosowanie poza wskazaniami nie może nosić znamion eksperymentu naukowego czy badania klinicznego. Celem zastosowania off-label nie może być pogłębianie wiedzy naukowej czy testowanie leku w pozarejestracyjnych wskazaniach. Lekarz przepisujący lek off-label nie może pełnić roli badacza. Motywacją przy terapii lekiem poza wskazaniami rejestracyjnymi powinno być wyłącznie dobro chorego. Terapia off-label może być przepisywana jedynie w dobrej wierze, bez niecnych, ukrytych celów. Wszelkie inne niż dobro pacjenta motywy stosowania terapii off-label czynią procedurę nieetyczną.[8][5]
Bonus
Poniżej nagranie z dobrym wyjaśnieniem niuansów dot. off-label oraz nadużyciach, jakich dopuszczają się firmy farmaceutyczne (język angielski):
Piśmiennictwo
- Matusewicz Wojciech: Stosowanie leków w onkologii i hematologii w zakresie wskazań do stosowania lub dawkowania, lub sposobu podawania odmiennych niż określone w Charakterystyce Produktu Leczniczego. AGENCJA OCENY TECHNOLOGII MEDYCZNYCH. Warszawa 2012. pełny tekst.pdf⬏⬏⬏⬏
- Prawo dla lekarza. Użycie leku OFF-LABEL. [dostęp: 28.08.2016] link⬏⬏
- Gil, L., Styczyński, J., Komarnicki, M. Pozarejestracyjne stosowanie leków w onkologii i hematologii w różnych grupach wiekowych, Wspolczesna Onkol, 2005; 9(9) 404–407⬏⬏⬏
- Jan Kanturski: Leczenie off-label: eksperyment medyczny czy stan wyższej konieczności? Prokuratura i Prawo 10, 2012 pełny tekst.pdf⬏
- Wittich CM, Burkle CM, Lanier WL. Ten Common Questions (and Their Answers) About Off-label Drug Use. Mayo Clinic Proceedings. 2012;87(10):982-990. pełny tekst⬏⬏⬏⬏⬏
- Webmd.com: Off-Label Drug Use: What You Need to Know. [dostęp: 27.08.2016] link⬏
- Gil, L., Styczyński, J., Komarnicki, M. Pozarejestracyjne stosowanie leków w onkologii i hematologii w różnych grupach wiekowych, Wspolczesna Onkol, 2005; 9(9) 404–407⬏
- Jan Kanturski: Leczenie off-label: eksperyment medyczny czy stan wyższej konieczności? Prokuratura i Prawo 10, 2012 pełny tekst.pdf⬏
Ostatnio zetknęłam się w swojej praktyce zawodowej z ciekawym zastosowaniem leku off-label. W klinikach leczenia niepłodności pacjentki wytwarzające zbyt małe ilości komórek jajowych stosują dodatkowo w trakcie całego procesu IVF hormon wzrostu (somatotropinę). Ma on na celu poprawić jakość i zwiększyć ilość komórek jajowych szczególnie u pacjentek, u których ryzyko hiperstymulacji jajników dużymi dawkami leków (np. menotropiną) jest zbyt duże.
Hart RJ, Rombauts L, Norman RJ. Growth hormone in IVF cycles: any hope? Curr Opin Obstet Gynecol. 2017 Jun;29(3):119-125. doi: 10.1097/GCO.0000000000000360. PMID: 28306560.
Ja z kolei spotkałam się z zastosowaniem oksybutyniny na nadmierną potliwość skóry – wykorzystano jej działanie antycholinergiczne.