Ból gardła — rozpoznanie w aptece, leki OTC, objawy alarmowe

Ból gardła to dolegliwość występująca najczęściej w przebiegu takich chorób układu oddechowego jak zapalenie gardła i migdałków, przeziębienie lub grypa. Zwykle związana jest z infekcją wirusową (u ok. 70–85% pacjentów). Zakażenia bakteryjne rzadziej są przyczyną (ok. 15–30% przypadków) i dotyczą głównie dzieci między 5.–15. r.ż.

Sporadycznie ból gardła może być spowodowany przez grzyby. Wyróżnia się także ból gardła z podrażnienia, wywołany np. przez suche powietrze, przebywanie w klimatyzowanych pomieszczeniach lub nadwyrężenie strun głosowych.

Objawy

Najczęstsze objawy zgłaszane przez pacjentów to ból oraz podrażnienie lub uczucie drapania w gardle. Oprócz tego mogą wystąpić takie objawy towarzyszące jak chrypka, wymioty, biegunka, katar i kaszel.

Objawy alarmowe

Pacjenta należy skierować do lekarza, jeśli opisywane przez niego objawy wskazują na infekcję bakteryjną, czyli:

• bólowi gardła towarzyszy wysoka gorączka (powyżej 38,5°C), ale bez kaszlu i kataru,
• ból gardła jest bardzo silny i nie ustępuje w ciągu 5–7 dni,
• występują znaczne trudności w połykaniu lub oddychaniu,
• węzły chłonne szyjne są powiększone i tkliwe,
• objawy są jednostronne.

Warto również spytać, czy pacjent przyjmuje jakieś leki na receptę. Skieruj do lekarza osoby z bólem gardła stosujące takie leki jak klozapina czy immunosupresanty (np. metotreksat).

Przyczyny

Do możliwych przyczyn bólu gardła należą:^[1]

• infekcja wirusowa, bakteryjna lub grzybicza,
• refluks,
• choroby weneryczne,
• próchnica zębów,
• ból psychogenny,
• przewlekłe zapalenie zatok i uszu,
• nowotwory (rak gardła, krtani, polipy, chłoniaki),
• długotrwałe stosowanie antybiotyków lub miejscowych leków przeciwzapalnych powodujących agranulocytozę,
• zawodowe narażenie na czynniki drażniące,
• nikotyna i alkohol,
• nadużywanie głosu,
• odwodnienie,
• zbyt suche i zanieczyszczone powietrze.

W okresie zimowym zakażenia gardła najczęściej wywołują wirusy grypy, paragrypy oraz koronawirusy, natomiast wiosną i jesienią dominują rinowirusy, adenowirusy, wirus Epsteina-Barr (EBV), wirusy Coxsackie, a niekiedy także wirus opryszczki pospolitej (Herpes simplex). W przypadku etiologii bakteryjnej najczęstszym czynnikiem sprawczym są paciorkowce beta-hemolizujące grupy A (Streptococcus pyogenes), które odpowiadają za 15–30% zachorowań u dzieci i 5–10% u dorosłych. Zakażenia wywołane przez paciorkowce grup C i G stanowią dodatkowo około 5–10% przypadków. Rzadziej ostre zapalenie gardła może być spowodowane przez inne drobnoustroje, takie jak: Arcanobacterium haemolyticum, Mycoplasma, Chlamydophila pneumoniae, Neisseria gonorrhoeae, Corynebacterium diphtheriae, Fusobacterium necrophorum czy różne bakterie beztlenowe.^[2]

Kryteria rozpoznania​

Kryteria Centora są pomocnym narzędziem w ocenie, czy ból gardła u dziecka może być spowodowany infekcją bakteryjną. Obejmują one:^[3]

• obecność włóknikowych nalotów na migdałkach,
• bolesne powiększenie przednich węzłów chłonnych szyi,
• gorączkę powyżej 38°C w wywiadzie,
• brak kaszlu.

Jeżeli spełnione są 3 lub 4 z tych kryteriów, prawdopodobieństwo dodatniego wyniku testu bakteryjnego wynosi od 40 do 60%. Natomiast jeśli nie zostaną spełnione, istnieje około 80% szansa na wynik ujemny.

W ostrym okresie infekcji wirusowej gardło i jama ustna mogą być zaczerwienione i obrzęknięte, czasem z owrzodzeniami. Charakterystyczne mogą być:^[3]

• jednostronne owrzodzenia – sugerujące zakażenie wirusem opryszczkii,
• wybroczyny na podniebieniu,
• obrzęk języczka,
• opryszczka w okolicy nozdrzy.

Do objawów zapalenia migdałów tzw. anginy, należą:^[3]

• ograniczone zaczerwienienie i obrzęk migdałków oraz łuków podniebiennych,
• ropa w kryptach migdałków,
• nieprzyjemny zapach z ust,
• „kluskowata” mowa,
• zaczerwienienie twarzy,
• gorączka,
• bolesne powiększenie węzłów szyjnych,
• ogólne złe samopoczucie.

Ból gardła towarzyszący mononukleozie może być z wiązany z takimi objawami jak:^[3]

• nieprzyjemny zapach z ust,
• „kluskowata” mowa,
• wybroczyny na podniebieniu,
• obrzęknięte migdałki z białym nalotem,
• gorączka,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• możliwe powiększenie wątroby i śledziony,
• możliwa żółtaczka,
• ogólne złe samopoczucie.

Różnicowanie

Infekcja wirusowa zazwyczaj jest samoograniczająca (w ciągu tygodnia ok. 85% osób zdrowieje), a leczenie objawowe bólu gardła wystarcza. Zakażenie bakteryjne wymaga konsultacji z lekarzem i najczęściej wdrożenia antybiotykoterapii. W zakażeniu bakteryjnym zazwyczaj nie występuje kaszel i katar, za to utrzymuje się wysoka gorączka, węzły chłonne mogą być powiększone, charakterystyczny jest też nalot włóknikowy (nazywany przez pacjentów „ropą”) na tylnej ścianie gardła i migdałkach.

Ból gardła wywołany infekcją wirusową zaczyna samoistnie ustępować zwykle po 3–4 dniach, więc leczenie objawowe jest wystarczające. Objawy infekcji bakteryjnej (najczęściej anginy paciorkowcowej) utrzymują się dłużej (nawet 8–10 dni) i może dojść do powikłań. Choć występują one rzadko, podejrzenie zakażenia bakteryjnego zawsze wymaga konsultacji z lekarzem, który po potwierdzeniu diagnozy może zalecić antybiotykoterapię.

Jeśli pacjent opisuje ból gardła jako bardzo silny, trwający klika dni, dodatkowo skarży się na wysoką gorączkę (>38,5°C), ale bez kaszlu i kataru, oraz ma powiększone i tkliwe węzły chłonne, należy skierować ją do lekarza, gdyż wymienione objawy wskazują na infekcję bakteryjną.

Epidemiologia

Ból gardła jest jednym z najczęściej występujących dolegliwości chorobowych u ludzi. Może pojawiać się w każdym wieku – zarówno u dzieci, młodzieży, jak i dorosłych.^[4] Zakażenia dróg oddechowych stanowią jedną z najczęstszych chorób, odpowiadając za około 50–60% wszystkich infekcji pozaszpitalnych.^[5] U dzieci zakażenia wirusowe odpowiadają za około 70–85% ostrych zapaleń gardła, natomiast u dorosłych ich odsetek sięga nawet 90–95%, co czyni je główną przyczyną większości przypadków tej choroby.^[2]

Powikłania

Ból gardła, zwłaszcza jeśli jest wynikiem infekcji bakteryjnej, może prowadzić do szeregu powikłań. Nieleczone lub nieprawidłowo leczone zakażenia paciorkowcowe mogą powodować ropień okołomigdałkowy, zapalenie ucha środkowego czy zapalenie zatok. W cięższych przypadkach możliwe jest szerzenie się zakażenia na inne struktury szyi, co może skutkować powstaniem ropnia zagardłowego lub zakażeniem tkanek miękkich szyi.

Istnieje także ryzyko powikłań ogólnoustrojowych, takich jak gorączka reumatyczna czy kłębuszkowe zapalenie nerek, które wynikają z reakcji immunologicznej organizmu na paciorkowce. Choć powikłania te są obecnie rzadkie, nadal stanowią zagrożenie w przypadku braku właściwego leczenia.

Dlatego istotne jest szybkie rozpoznanie przyczyny bólu gardła i wdrożenie odpowiedniej terapii, aby zminimalizować ryzyko komplikacji.

Leczenie przyczynowe

Leki OTC

Jeśli podejrzewasz podłoże bakteryjne infekcji gardła, poleć takie leki jak:

• amylometakrezol z alkoholem 2,4-dichlorobenzylowym (Neo-Angin, Strepsils, w: Inovox Express) do stosowania maksimum 8 razy na dobę, które wykazują miejscowe działanie odkażające – ich skuteczność potwierdził przegląd systematyczny z 2017 roku,^[6]
• chlorchinaldol w tabletkach do ssania (Chlorchinaldin), który ma potwierdzoną skuteczność przeciwbakteryjną m.in. wobec Streptococcus pyogenes, głównej przyczyny anginy bakteryjnej,
• chlorheksydyna w tabletkach do ssania (w: Sebidin, w: Sebidin Plus) lub sprayu do gardła (w: Gardimax Medica spray), która działa miejscowo przeciwbakteryjnie i może zmniejszać dolegliwości bólowe, co potwierdziło badanie kliniczne z randomizacją.^[7]

Leki na receptę

Wybór antybiotykoterapii zależy od nasilenia objawów oraz wieku dziecka. Gdy stan chorego nie wymaga podawania leków dożylnie, a możliwe jest zastosowanie terapii doustnej, to właśnie taka forma leczenia powinna być stosowana w pierwszej kolejności.^[8] Jeśli ból gardła jest objawem infekcji bakteryjnej, niezbędne może być stosowanie antybiotyku dostępnego na receptę. Zgodnie z aktualnymi rekomendacjami w pierwszym rzucie leczenia anginy paciorkowcowej zalecana jest penicylina fenoksymetylowa (Ospen w tabletkach lub zawiesinie) ze względu na jej wąskie spektrum działania i wrażliwość na nią paciorkowców z grupy A, odpowiedzialnych za infekcję.^[9]Amoksycylina wykazuje podobną skuteczność, jednak nie jest zalecana ze względu na ryzyko rozwoju oporności wśród szczepów pneumokoków. Penicylina fenoksymetylowa w zakażeniach gardła powinna być stosowana u dorosłych w dawce 1 mln IU (Ospen 1000) lub 1,5 mln IU (Ospen 1500) co 12 godzin przez 10 dni.

Leczenie objawowe

Leki OTC

W leczeniu bólu gardła stosuje się preparaty do podania miejscowego w postaci pastylek lub tabletek do ssania, sprayów do gardła oraz płynów do płukania jamy ustnej. Ich zaletą jest bezpieczeństwo stosowania i szybki początek działania. Leki stosowane ogólnie lepiej sprawdzają się w silnym bólu gardła, ponieważ działają dłużej.

Pacjentowi, którego objawy wskazują na wirusową infekcję gardła, poleć:

• flurbiprofen w dawce 8,75 mg w postaci pastylek i tabletek do ssania (Strepsils Intensive, Flurbifex, Inovox Ultra, Polopiryna Gardło) lub sprayu do gardła (Strepsils Intensive direct, Polopiryna Gardło spray) do stosowania maksimum 5 razy na dobę, który działa miejscowo przeciwzapalnie i przeciwbólowo – jego skuteczność potwierdził przegląd badań klinicznych z randomizacją,^[10]
• heksylorezorcynol w pastylkach (Cholinex Intense) do stosowania maksimum 8 razy na dobę – jego skuteczność w zwalczaniu bólu gardła potwierdza badanie kliniczne z randomizacją z 2012 roku,^[11]
• chlorek cetylpirydyniowy z benzokainą (Septolete Plus) lub lidokainą (Envil Gardło, Orofar Max, Oraseptan) do stosowania do 8 razy na dobę, o działaniu miejscowo znieczulającym i odkażającym – skuteczność benzokainy i lidokainy w leczeniu objawowym bólu gardła potwierdzają badania kliniczne z randomizacją,
• diklofenak w płynie do płukania jamy ustnej i gardła (Glimbax), który może być stosowany od 14. r.ż. i którego skuteczność potwierdziło badanie kliniczne z randomizacją,^[12]
• salicylan choliny (Cholinex), który może być stosowany od 12. r.ż.

Bez względu na rodzaj infekcji, w przypadku silnego bólu gardła, oprócz preparatów miejscowych, możesz polecić:

• paracetamol (Apap, Panadol) w dawce 1000 mg, który jest bezpieczny dla pacjentów z chorobą refluksową przełyku, chorobą wrzodową lub niewydolnością nerek,
• ibuprofen (Ibuprom, Ibupar, Nurofen) w dawce 200–400 mg, kt
• kwas acetylosalicylowy w dawce 400–500 mg.

Stosowanie doustnych leków przeciwbólowych u pacjentów z bólem gardła jest rekomendowane w wytycznych NICE z 2018 roku.^[13]

Pacjentom skarżącym się na chrypkę, podrażnienie gardła i suchość w jamie ustnej poleć:

• porost islandzki w postaci pastylek do ssania (wyroby medyczne Isla, suplementy diety Fiorda) w liczbie 1–2 pastylek kilka razy na dobę,^[14]
• tymianek zwyczajny i podbiał pospolity w pastylkach do ssania (Tymianek i Podbiał).

Dodatkowo możesz zaproponować płukanie jamy ustnej i gardła 3 razy dziennie z użyciem preparatów zawierających szałwię lekarską i tymianek zwyczajny (Septosan – mieszanka ziołowa w saszetkach, Salviasept – preparat do płukania jamy ustnej) lub miejscowe użycie sprayu Tymsal. W badaniu klinicznym Hubbert i in. (2006) wykazali skuteczność wyciągu z szałwii w sprayu do gardła.^[15]

W bólu gardła możesz polecić także wyroby medyczne zawierające nanokoloid srebra w formie sprayu Argentin T, Uniben Silver czy też pastylek do ssania Argentussin gardło. Brakuje dowodów klinicznych na skuteczność tych preparatów, ale składniki powlekające w nich zawarte mogą łagodzić podrażnienie błony śluzowej gardła.

Pacjentowi z utrzymującym się silnym bólem gardła warto polecić wykonanie domowego szybkiego testu wykrywającego paciorkowca grupy A (Streptococcus pyogenes), który jest odpowiedzialny za rozwój anginy bakteryjnej. Dostępny w obrocie test diagnostyczny STREP A’LERT wymaga wykonania wymazu z gardła i po 10 min daje wiarygodną odpowiedź, czy konieczne jest włączenie antybiotyku do leczenia.

Czynniki ryzyka

Na ból gardła najczęściej narażone są:

• dzieci i młodzież – ze względu na częstsze infekcje wirusowe i bakteryjne w środowisku przedszkolnym i szkolnym
• osoby starsze i przewlekle chore – z osłabionym układem odpornościowym większe ryzyko cięższego przebiegu zakażeń
• osoby palące i narażone na dym tytoniowy – podrażnienie błony śluzowej gardła zwiększa podatność na infekcje
• osoby z przewlekłymi chorobami dróg oddechowych (np. astma, POChP) – mogą mieć cięższy przebieg zakażeń
• osoby narażone na kontakt z dużą liczbą ludzi (praca w przedszkolach, szkołach, służbie zdrowia) – wyższe ryzyko zakażeń wirusowych i bakteryjnych.

Leki w ciąży

Leki stosowane ogólnie (paracetamol i ibuprofen) są najlepiej przebadane pod kątem bezpieczeństwa u kobiet ciężarnych. Sprawdzą się szczególnie w silnym bólu gardła, ponieważ działają dłużej niż preparaty do stosowania miejscowego. Można je polecić również wtedy, gdy bólowi gardła towarzyszą objawy przeziębienia takie jak bóle mięśni, ból głowy i gorączka. Skuteczność paracetamolu i ibuprofenu w łagodzeniu bólu gardła potwierdzili Frye, Bailey i Blevins w metaanalizie badań klinicznych z randomizacją z 2011 roku oraz Thomas, Mar i Glasziou w przeglądzie systematycznym z 2000 roku.^[16]

Oprócz tego kobietom w ciąży, które skarżą się na zaczerwienienie, obrzęk i ból gardła, można polecić leki do stosowania miejscowego, zawierające:

• heksylorezorcynol w tabletkach do ssania (w: Cholinex Intense), dopuszcza się jego zastosowanie u kobiet ciężarnych ze względu na długotrwałe stosowanie w lecznictwie bez zgłoszeń szkodliwego działania na płód
• chlorowodorek chlorheksydyny w tabletkach do ssania (w: Sebidin, w: Sebidin Plus), choć brakuje badań klinicznych odnośnie stosowania chlorheksydyny w leczeniu bólu gardła u kobiet w ciąży, za jej bezpieczeństwem przemawiają wyniki przeglądu z metaanalizą z 2013 roku, którego autorzy wykazali, że codzienne płukanie jamy ustnej roztworem chlorheksydyny u kobiet w ciąży z towarzyszącymi chorobami przyzębia nie stwarza zagrożenia dla płodu
• chlorek cetylopirydyniowy w pastylkach do ssania (Septolete Apple, Septolete Lemon, w: Septolete Ultra), z uwagi na to, że wchłania się on słabo z jamy ustnej i przwodu pokarmowego i badania przeprowadzone na zwierzętach nie wykazały szkodliwego działania na płód, dopuszczalne jest krótkotrwałe przyjmowanie chlorku cetylpirydyniowego przez kobiety ciężarne
• chlorek benzalkoniowy w pastylkach do ssania (w: Septolete, Septolete D), dopuszcza się jego krótkotrwałe przyjmowanie w okresie ciąży z uwagi na długoletnie stosowanie w lecznictwie bez zgłoszeń szkodliwego działania na płód
• chlorowodorek benzydaminy w aerozolu do stosowania w jamie ustnej (Hascosept, Uniben) lub w płynie do płukania jamy ustnej (Hascosept, Tantum Verde), w badaniach na zwierzętach nie wykazano efektu teratogennego; w przypadku miejscowego stosowania benzydaminy ryzyko absorpcji leku jest niewielkie, dlatego można zarekomendować go w krótkotrwałej terapii bólu gardła.

Na chrypkę i suchość jamy ustnej u kobiet w ciąży możesz polecić preparaty ziołowe zawierające w składzie np. wyciąg z porostu islandzkiego (Isla – wyrób medyczny) czy propolis (w: Prenalen, w: Propolki – suplementy diety).

Dodatkowo wśród złożonych preparatów ziołowych, których producenci zapewniają o bezpieczeństwie stosowania u kobiet ciężarnych, można wyróżnić:

• Gardlox (suplement diety) w pastylkach do ssania – o deklarowanej zawartości wyciągów z prawoślazu, szałwii, tymianku i aloesu,
• Natur-sept Gardło (wyrób medyczny) w postaci pastylek do ssania, który według producenta zawiera wyciągi z porostu islandzkiego, aloesu, prawoślazu, szałwii, werbeny, dziewanny,
• Sinulan Direct (wyrób medyczny) w aerozolu do stosowania w jamie ustnej – w składzie według producenta znajduje się miód, olejek eukaliptusowy oraz wyciąg z bluszczu.

Leki w czasie karmienia piersią

W przypadku kobiet karmiących piersią, na ból gardła możesz polecić takie substancje jak:

• chlorowodorek benzydaminy, o działaniu przeciwzapalnym, przeciwbólowym, znieczulającym i odkażającym w postaci sprayu (Tantum Verde w sprayu),
• alkohol 2,4-dichlorobenzylowy, amylometakrezol, lewomentol, zawarte w preparacie złożonym w postaci pastylek do ssania (Neoangin),[przypis]Brak wystarczających danych klinicznych dotyczących stosowania produktu u kobiet w ciąży. Badania przeprowadzone na zwierzętach nie wykazały bezpośredniego lub pośredniego szkodliwego wpływu na rozwój zarodka i (lub) płodu, przebieg porodu lub rozwój pourodzeniowy. Ze względu na niewystarczające dane niemożliwe jest dokładne określenie potencjalnego ryzyka dla płodu, dlatego kobiety w ciąży powinny skonsultować się z lekarzem przed przyjęciem produktu. Należy zachować ostrożność zalecając lek kobietom w ciąży lub karmiącym piersią. [/przypis]
• suchy wyciąg z propolisu, sok malinowy w proszku, witamina C, w postaci pastylek do ssania dostępych w suplemencie diety dedykowanym specjalnie dla kobiet w ciąży i karmiących piersią (Prenalen GARDŁO pastylki do ssania)
• napar z szałwii lub rumianku do płukania gardła, który wykazuje działanie przeciwzapalne i antyseptyczne.

Preparaty dla dzieci

Pacjentowi, który potrzebuje preparatu na ból gardła dla dziecka, poleć leki zawierające takie substancje jak:

• amylometakrezol z alkoholem 2,4-dichlorobenzylowym (Strepsils Junior) – powyżej 6. r.ż.,
• benzydamina w postaci pastylek do ssania (Tantum Verde) dla dzieci, które potrafią ssać pastylki, lub w sprayu do gardła (Hascosept, Tantum Verde, Uniben), którą można stosować bez ograniczeń wiekowych,
• chlorek cetylpirydyniowy (Halset, Septolete Junior) – powyżej 6. r.ż.

Wskazówki praktyczne

Dobór postaci leku (z ibuprofenem) zależy od wieku pacjenta, jego preferencji oraz typu schorzenia.

Dla dzieci od 3. miesiąca życia wybierz postać zawiesiny o stężeniu  200 mg/5ml, ponieważ wyższe stężenie leku wymaga podania jego mniejszej ilości. Dla dzieci powyżej 4. roku życia oraz dorosłych możesz rekomendować postać tabletki lub kapsułki. Jeżeli występują trudności z podaniem postaci doustnej lub przy występujących wymiotach, zaproponuj lek w postaci czopków.

Pamiętaj, że dawkę ibuprofenu najbezpieczniej przeliczać na masę ciała dziecka, nie na jego wiek.

Podczas stosowania leków OTC z ibuprofenem maksymalna dawka dobowa dla dzieci wynosi 30 mg na kg m.c., powyżej 12. roku życia maksymalna dawka dobowa to 1200 mg ibuprofenu.

Postępowanie niefarmakologiczne

Ulgę w bólu gardła może przynieść płukanie wodą z solą (1/4–1/2 łyżeczki soli na 1 szklankę wody). Choć nie ma na to poparcia w badaniach klinicznych, jest to bezpieczna, tania i tradycyjna metoda, którą możesz polecić. Pacjent powinien też pić większą niż zwykle ilość płynów oraz unikać gorących napojów (preferowane są ciepłe lub zimne).

Profilaktyka

Sposoby profilaktyki bólu gardła, które pomagają zmniejszyć ryzyko infekcji i podrażnień to:

• higiena rąk – większość infekcji przenosi się drogą kropelkową lub przez kontakt z zanieczyszczonymi powierzchniami, dlatego mycie rąk wodą z mydłem lub stosowanie środków antybakteryjnych ogranicza przenoszenie wirusów i bakterii powodujących infekcje gardła.
• unikanie bliskiego kontaktu z chorymi – zmniejszenie kontaktu ogranicza ryzyko zakażenia
• utrzymywanie odpowiedniej wilgotności powietrza – suche powietrze drażni błonę śluzową gardła, sprzyjając infekcjom, dlatego nawilżacze powietrza w sezonie grzewczym mogą zmniejszać ryzyko podrażnień
• unikanie dymu tytoniowego i innych drażniących substancji – dym, spaliny, pyły i chemikalia podrażniają gardło, osłabiając jego naturalną odporność
• wzmacnianie odporności ogólnej – odpowiednia dieta, sen, aktywność fizyczna, ograniczenie stresu wspierają układ odpornościowy, zmniejszając ryzyko infekcji gardła.

Wytyczne leczenia

Fal, A. M., Babicki, M., Brożek-Mądry, E., Dobrzyński, P., Jaźwińska-Tarnawska, E., Karniej, P., Kuchar, E., Mastalerz-Migas, A., Rzymski, P., & Wiela-Hojeńska, A. (2021). Diagnostyka i leczenie wybranych infekcji oraz stanów zapalnych dróg oddechowych: Wytyczne dla lekarzy POZ. LEKARZ POZ, (5).

Wideo

–

Polecana literatura

Leki pierwszego wyboru WYDANIE IV – Wydawnictwo Farmaceutyczne

150+ leków OTC, które musi znać farmaceuta – Wydawnictwo Farmaceutyczne

Porady farmaceutyczne. Co przekazać pacjentowi podczas wydawania leku Rx i OTC? – Wydawnictwo Farmaceutyczne

Leki i ciąża. Bezpieczna farmakoterapia i suplementacja kobiety ciężarnej – Wydawnictwo Farmaceutyczne

Pediatria okiem farmaceuty – Wydawnictwo Farmaceutyczne

Piśmiennictwo

1. Rygalski, M., & Zawisza, E. (2025). Sprawdzone metody leczenia bólu gardła = Proven methods of treating a sore throat. VOL 25, NR 8(291)⬏
2. Kuchar, E., & Karlikowska-Skwarnik, M. (2018). Leczenie ostrych stanów zapalnych gardła [Treatment of acute pharyngitis]. Zakażenia XXI wieku, 1(4).⬏⬏
3. Cervoni, E., & Leech, K. (2024). Otorynolaryngologia w praktyce lekarza POZ. Medycyna Praktyczna.⬏⬏⬏⬏
4. Rygalski, M., & Zawisza, E. (2025). Sprawdzone metody leczenia bólu gardła = Proven methods of treating a sore throat. VOL 25, NR 8(291) ⬏
5. Fal, A. M., Babicki, M., Brożek-Mądry, E., Dobrzyński, P., Jaźwińska-Tarnawska, E., Karniej, P., Kuchar, E., Mastalerz-Migas, A., Rzymski, P., & Wiela-Hojeńska, A. (2021). Diagnostyka i leczenie wybranych infekcji oraz stanów zapalnych dróg oddechowych: Wytyczne dla lekarzy POZ. LEKARZ POZ, (5).⬏
6. Weckmann, G., Hauptmann-Voß, A., Baumeister, S. E., Klötzer, C., & Chenot, J. F. (2017). Efficacy of AMC/DCBA lozenges for sore throat: A systematic review and meta-analysis. International journal of clinical practice, 71(10), 10.1111/ijcp.13002. https://doi.org/10.1111/ijcp.13002 ⬏
7. Cingi, C., Songu, M., Ural, A., Yildirim, M., Erdogmus, N., & Bal, C. (2010). Effects of chlorhexidine/benzydamine mouth spray on pain and quality of life in acute viral pharyngitis: a prospective, randomized, double-blind, placebo-controlled, multicenter study. Ear, nose, & throat journal, 89(11), 546–549.⬏
8. Fal, A. M., Babicki, M., Brożek-Mądry, E., Dobrzyński, P., Jaźwińska-Tarnawska, E., Karniej, P., Kuchar, E., Mastalerz-Migas, A., Rzymski, P., & Wiela-Hojeńska, A. (2021). Diagnostyka i leczenie wybranych infekcji oraz stanów zapalnych dróg oddechowych. Wytyczne dla lekarzy POZ. Lekarz POZ, 5.⬏
9. Hryniewicz, W., Albrecht, P., Radzikowski, A. red. (2016). Rekomendacje postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego. Warszawa, Narodowy Instytut Leków⬏
10. de Looze, F., Shephard, A., Smith, A. B. (2019). Locally Delivered Flurbiprofen 8.75 mg for Treatment and Prevention of Sore Throat: A Narrative Review of Clinical Studies. Journal of pain research, 12, 3477–3509. https://doi.org/10.2147/JPR.S221706 ⬏
11. McNally, D., Shephard, A., Field, E. (2012). Randomised, double-blind, placebo-controlled study of a single dose of an amylmetacresol/2,4-dichlorobenzyl alcohol plus lidocaine lozenge or a hexylresorcinol lozenge for the treatment of acute sore throat due to upper respiratory tract infection. Journal of pharmacy & pharmaceutical sciences: a publication of the Canadian Society for Pharmaceutical Sciences, Societe canadienne des sciences pharmaceutiques, 15(2), 281–294. https://doi.org/10.18433/j31309 ⬏
12. Steinbeck, C., Hrobon, M. (2001). Double blind comparison between diclofenac mouthwash and placebo in pharyngotonsillitis. Otorinolaringologia, 51(2):69-75.⬏
13. NICE. (2018). Sore throat (acute): antimicrobial prescribing. Guideline-evidence review.⬏
14. Kempe, C., Grüning, H., Stasche, N., & Hörmann, K. (1997). Isländisch-Moos-Pastillen zur Prophylaxe bzw. Heilung von oralen Schleimhautirritationen und ausgetrockneter Rachenschleimhaut [Icelandic moss lozenges in the prevention or treatment of oral mucosa irritation and dried out throat mucosa]. Laryngo-rhino-otologie, 76(3), 186–188. https://doi.org/10.1055/s-2007-997409 ⬏
15. Hubbert, M., Sievers, H., Lehnfeld, R., Kehrl, W. (2006). Efficacy and tolerability of a spray with Salvia officinalis in the treatment of acute pharyngitis – a randomised, double-blind, placebo-controlled study with adaptive design and interim analysis. European journal of medical research, 11(1), 20–26. ⬏
16. Frye, R., Bailey, J., Blevins, A. E. (2011). Which treatments provide the most relief for pharyngitis pain? The Journal of Family Practice. Pobrano z: https://www.mdedge.com/familymedicine.⬏