Istnieją leki, które posiadają istotne działanie fotouczulające oraz leki które możemy podejrzewać o takie działanie, natomiast w przypadku stosowania dawek terapeutycznych, działanie to nie jest to istotne. Warto wiedzieć, które leki faktycznie w istotny sposób powodują fotouczulenie.

W obrocie dostępne są leki, których jednym z działań niepożądanych jest działanie fotouczulające. Wykazano, że światłoczułe wykwity polekowe stanowią 8% skórnych działań niepożądanych.^[1] Warto poinformować pacjenta o możliwym działaniu niepożądanym leku, a także przedstawić postępowanie, które zminimalizuje ryzyko jego wystąpienia.

Krótka odpowiedź

Do leków, w przypadku których konieczne jest poinformowanie pacjenta o unikaniu ekspozycji na promieniowanie słoneczne, bądź stosowanie dodatkowej ochrony w postaci filtrów ochronnych należą:

• tetracyklina i doksycyklina,
• ketoprofen, stosowany miejscowo w postaci żelu oraz naproksen i piroksykam stosowane doustnie,
• amiodaron,
• worykonazol,
• chlorpromazyna,
• hydrochlorotiazyd.

W przypadku tych leków działanie fototoksyczne bądź fotoalergizujące zostało potwierdzone podwójnie zaślepionymi badaniami z randomizacją z wykorzystaniem dwóch istotnych klinicznie testów, mowa tutaj o fototeście oraz teście fotoplastycznym.^[1]

Wyjaśnienie

Leki fotouczulające mają zdolność do pochłaniania promieniowania. Największe znaczenie w przypadku polekowej nadwrażliwości na światło ma promieniowanie ultrafioletowe A (docierające do skóry właściwej), ultrafioletowe B (docierające do naskórka) oraz światło widzialne.^[2]

Mówiąc o fotouczuleniu możemy mieć na myśli reakcję fotoalergiczną bądź fototoksyczną. W praktyce ze względu na częste nakładanie się objawów ciężko rozróżnić z jaką reakcją mamy do czynienia. Kryteria pomocne w rozpoznaniu przedstawia tabela poniżej.^[1]
Zestawienie różnic pomiędzy fotoalergią a fototoksycznością

Leki o działaniu fotouczulającym

Wydając leki fotouczulające należy informować pacjentów o unikaniu ekspozycji na słońce, a jeżeli to niemożliwe, ochronie w postaci filtrów przeciwsłonecznych. Środki ostrożności należy zachować w trakcie terapii, ale również po zakończeniu, do momentu aż lek zostanie całkowicie wyeliminowany z organizmu. Nie w każdym przypadku jest to jednak możliwe, ponieważ niektóre leki mogą powodować reakcje fotouczuleniową nawet kilka miesięcy po zakończonym leczeniu. Szczególną ostrożność należy zachować w okresie letnim, kiedy najbardziej jesteśmy narażeni na promieniowanie słoneczne.

Amiodaron

Amiodaron (Opacorden) wykazuje fototoksyczność u około 7% pacjentów, która zwykle objawia się pieczeniem i mrowieniem skóry wystawionej na działanie promieni słonecznych. Zwłaszcza po długotrwałej ekspozycji może powodować charakterystyczną niebiesko-szarą pigmentację skóry. Nadwrażliwość na światło ustępuję w większości przypadków w ciągu kilku miesięcy od odstawienia leku, jednak zarejestrowano również przypadki, w których reakcja ta utrzymywała się dłużej.^[3][1]

Tetracykliny

Do antybiotyków z grupy tetracyklin, dostępnych w Polsce należą:

• tetracyklina (Tetracyclinum TZF),
• limecyklina (Tetralysal),
• doksycyklina (Unidox Solutab).

Zwykle wywołują działanie fototoksyczne, rzadko w ich przypadku możemy mówić o działaniu fotoalergizującym. Oprócz objawów skórnych mogą powodować indukowaną światłem onycholizę (odklejanie się płytki paznokciowej), która może pojawić się nawet do dwóch tygodni od momentu ekspozycji na promieniowanie słoneczne.^[4][5] W badaniu klinicznym wykazano, że fotouczulające działanie doksycykliny jest zależne od dawki. Im większa dawka, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia uczulenia.^[6][1]

Worykonazol

Worykonazol (Voriconazol Polpharma) należy do leków o silnym potencjale fotouczulającym. W większości przypadków reakcja ta występuje jednak u pacjentów, którzy długotrwale przyjmują ten lek. Wykwity pojawiają się nawet kilka miesięcy po rozpoczęciu terapii.^[7] U pacjentów z obniżoną odpornością stwierdzono przypadki wieloogniskowego raka płaskokomórkowego po długotrwałym leczeniu worykonazolem.^{[8] [1]}

Niesteroidowe leki przeciwzapalne

Do niesteroidowych leków przeciwzapalnych stosowanych miejscowo, które w istotny sposób powodują fotouczulenie zaliczamy:

• ketoprofen (Fastum, Ketonal, Opokan-keto).

Ketoprofen stosowany miejscowo w postaci żelu powoduje rumień oraz obrzęki, po ekspozycji na promieniowanie słoneczne obszarów leczonych. Ze względu na liczne doniesienia o fotouczuleniach, w 2009 roku EMA wydała komunikat, który zezwalał na dalsze stosowanie ketoprofenu w postaci żelu, ze względu na przewyższające korzyści wynikające z jego działania przeciwbólowego oraz przeciwzapalnego. Zalecono jednak, aby obszary leczone, na czas terapii oraz dwa tygodnie po jej zakończeniu były chronione przed ekspozycją na promieniowanie słoneczne.^[9]
Do niesteroidowych leków przeciwzapalnych o istotnym działaniu fotouczulającym, podawanych doustnie zaliczamy:

• naproksen (Anapran EC, Apo-Napro),
• piroksykam (Piroxicam Jelfa).

Naproksen wykazuje największe działanie fotouczulające z niesteroidowych leków przeciwzapalnych przyjmowanych doustnie. U pacjentów odnotowuje się przypadki pseudoporfirii (przewlekłej niewydolności nerek spowodowanej ekspozycją na słońce) ale także typowe reakcje fototoksyczne, takie jak rumień wielopostaciowy czy wykwit liszajowaty,^[10] objawy te występują również w trakcie terapii piroksykamem.

Hydrochlorotiazyd

Hydrochlorotiazyd (Tensart HCT) wywołuje wykwity liszajowate oraz zmiany wypryskowe. Co ważne, przewlekła egzematyczna nadwrażliwość na światło trwa od miesięcy do nawet kilku lat, po odstawieniu tego leku. Stosowanie hydrochlorotiazydu w połączeniu z kontaktem ze słońcem zwiększa ryzyko nowotworu skóry.^[11][1]

Chlorpromazyna

Chlorpromazyna (Fenactil) po ekspozycji na słońce powoduje nadmierne oparzenia słoneczne, reakcje liszajowate oraz wykwity pęcherzowe.^[12] Długa terapia wysokimi dawkami może skutkować powstawaniem szaro-fioletowych przebarwień.^[1]

Surowce roślinne o istotnym działaniu fotouczulającym

Ziele dziurawca

Ziele dziurawca (Hypericum perforatum L.) może wykazywać działanie fotouczulające, zależnie od przyjmowanej dawki oraz od natężenia promieniowania słonecznego. Dawki terapeutyczne nie powinny być niebezpieczne, natomiast w trakcie terapii należy zachować ostrożność i zminimalizować ekspozycję na promieniowanie słoneczne.^[13]

Piśmiennictwo

1. Blakely, K. M., Drucker, A. M., & Rosen, C. F. (2019). Drug-Induced Photosensitivity-An Update: Culprit Drugs, Prevention and Management. Drug safety, 42(7), 827–847. https://doi.org/10.1007/s40264-019-00806-5 abstrakt⬏⬏⬏⬏⬏⬏⬏⬏
2. Kowalska, J., Rok, J., Rzepka, Z., & Wrześniok, D. (2021). Drug-Induced Photosensitivity-From Light and Chemistry to Biological Reactions and Clinical Symptoms. Pharmaceuticals (Basel, Switzerland), 14(8), 723. https://doi.org/10.3390/ph14080723 abstrakt⬏
3. Bongard, V., Marc, D., Philippe, V., Jean-Louis, M., & Maryse, L. M. (2006). Incidence rate of adverse drug reactions during long-term follow-up of patients newly treated with amiodarone. American journal of therapeutics, 13(4), 315–319. https://doi.org/10.1097/00045391-200607000-00007 abstrakt.⬏
4. Wlodek, C., & Narayan, S. (2014). A reminder about photo-onycholysis induced by tetracycline, and the first report of a case induced by lymecycline. Clinical and experimental dermatology, 39(6), 746–747. https://doi.org/10.1111/ced.12350 abstrakt ⬏
5. Goetze, S., Hiernickel, C., & Elsner, P. (2017). Phototoxicity of Doxycycline: A Systematic Review on Clinical Manifestations, Frequency, Cofactors, and Prevention. Skin pharmacology and physiology, 30(2), 76–80. https://doi.org/10.1159/000458761 abstrakt ⬏
6. Layton, A. M., &Cunliffe, W. J. (1993). Phototoxic eruptions due to doxycycline–a dose-related phenomenon. Clinical and experimental dermatology, 18(5), 425–427. https://doi.org/10.1111/j.1365-2230.1993.tb02242.x abstrakt ⬏
7. Willis, Z. I., Boyd, A. S., & Di Pentima, M. C. (2015). Phototoxicity, Pseudoporphyria, and Photo-onycholysis Due to Voriconazole in a Pediatric Patient With Leukemia and Invasive Aspergillosis. Journal of the Pediatric Infectious Diseases Society, 4(2), e22–e24. https://doi.org/10.1093/jpids/piu065 abstrakt⬏
8. Kolaitis, N. A., Duffy, E., Zhang, A., Lo, M., Barba, D. T., Chen, M., Soriano, T., Hu, J., Nabili, V., Saggar, R., Sayah, D. M., DerHovanessian, A., Shino, M. Y., Lynch, J. P., 3rd, Kubak, B. M., Ardehali, A., Ross, D. J., Belperio, J. A., Elashoff, D., Saggar, R., … Weigt, S. S. (2017). Voriconazole increases the risk for cutaneous squamous cell carcinoma after lung transplantation. Transplant international : official journal of the European Society for Organ Transplantation, 30(1), 41–48. https://doi.org/10.1111/tri.12865 abstrakt⬏
9. Questions and answers on the review of the marketing authorisations for topical formulations of ketoprofen. 29 November 2010 EMA/465107/2010 Rev.1 EMEA/H/A-107/001259 https://www.ema.europa.eu/en/documents/referral/questions-answers-review-marketing-authorisations-topical-formulations-ketoprofen_en.pdf pełny tekst. pdf⬏
10. Gutiérrez-González, E., Rodríguez-Pazos, L., Rodríguez-Granados, M. T., & Toribio, J. (2011). Photosensitivity induced by naproxen. Photodermatology, photoimmunology & photomedicine, 27(6), 338–340. https://doi.org/10.1111/j.1600-0781.2011.00625.x abstrakt⬏
11. Gómez-Bernal, S., Alvarez-Pérez, A., Rodríguez-Pazos, L., Gutiérrez-González, E., Rodríguez-Granados, M. T., & Toribio, J. (2014). Photosensitivity due to thiazides. Actas dermo-sifiliograficas, 105(4), 359–366. https://doi.org/10.1016/j.ad.2013.01.010 abstrakt ⬏
12. Matsuo, I., Ozawa, A., Niizuma, K., &Ohkido, M. (1979). Lichenoid dermatitis due to chlorpromazine phototoxicity. Dermatologica, 159(1), 46–49. https://doi.org/10.1159/000250560 abstrakt⬏
13. Fu, P. P., Xia, Q., Zhao, Y., Wang, S., Yu, H., &Chiang, H. M. (2013). Phototoxicity of herbal plants and herbal products. Journal of environmental science and health. Part C, Environmentalcarcinogenesis&ecotoxicologyreviews, 31(3), 213–255. https://doi.org/10.1080/10590501.2013.824206 abstrakt⬏