Retinoidy to grupa naturalnych i syntetycznych związków, będących pochodnymi witaminy A. Znalazły szerokie zastosowanie w dermatologii, głównie w leczeniu trądziku i łuszczycy. Dostępne są jako składniki leków na receptę oraz w dermokosmetykach na przebarwienia skóry, przeciwzmarszczkowych lub wspomagających leczenie w/w chorób.
Retinoidy normalizują wzrost i różnicowanie komórek skóry i błon śluzowych, hamują częste podziały tych komórek oraz stymulują złuszczanie się ich powierzchniowych warstw. Działają przeciwzapalnie i immunomodulująco, a w leczeniu trądziku hamują wydzielanie łoju. Na półkach aptecznych możesz znaleźć miejscowe retinoidy:
- tretynoina (Atrederm, Locacid, Vesanoid),
- adapalen (Acnelec, Differin),
- tazaroten (Zorac żel 0,05 i 0,1 %) – najczęściej stosowany w łuszczycy; wykazano, że miejscowe stosowanie tazarotenu jest bezpieczne i skuteczne w leczeniu łuszczycy[1]
oraz doustne retinoidy stosowane w ciężkim, pozostawiającym blizny trądziku i/lub w leczeniu opornych na terapię postaciach trądziku, a także w ciężkich postaciach łuszczycy. Należy do nich:
- izotretynoina (Axotret, Curacne, Aknenormin, Isoderm, Izotek, Actaven),
- acytretyna (Acitren, Neotigason).
Jakich informacji udzielić o dawkowaniu?
Retinoidy stosowane zewnętrznie dostępne są w stężeniu od 0,025% do 0,1%. Żele i kremy należy nakładać w niewielkiej ilości, unikając okolicy oczu, fałdów nosowo-policzkowych i ust, po umyciu i dokładnym osuszeniu skóry.[2]
Dawkowanie ustala lekarz – najczęściej retinoidy stosuje się raz na dobę, wieczorem, tylko na miejsca zmienione chorobowo. Przy silnym podrażnieniu skóry ze względu na zwiększone ryzyko podrażnienia skóry przy rozpoczęciu leczeniu, możesz zasugerować stosowanie leku 3 razy w tygodniu i zwiększanie dawkowania do codziennej aplikacji na noc, gdy będzie lepiej tolerowany.
Leczenie izotretynoiną ogólnoustrojowo rozpoczyna się od dawki 0,5 mg/kg masy ciała. Stosuje się jeden raz dziennie lub w dawkach podzielonych dwa razy dziennie. Zaznacz, aby pacjent stosował lek z posiłkiem.
Przy leczeniu acytretyną zaleca się dawkę początkową 25 lub 30 mg acytretyny przez 2 do 4 tygodni. Po tej fazie początkowej leczenia konieczne może okazać się zwiększenie dawki do maksymalnie 75 mg acytretyny na dobę.[3]
Retinoidy mogą być stosowane od 12 roku życia.
Na czym się skupić edukując pacjenta o leku lub chorobie?
Każdorazowo należy uświadamiać pacjentów, że do poprawy stanu skóry może dojść w czasie od 4 do 8 tygodni lub nawet więcej. Możliwe jest także tymczasowe pogorszenie stanu skóry, zanim nastąpi poprawa. Dzieje się tak dlatego, że poprzez działanie przeciwzapalne dochodzi do przemiany zaskórników w pierwszych tygodniach terapii, co skutkuje powstawaniem grudek i krost (tzw. zakwit trądziku). Na tym etapie obserwuje się też największe podrażnienia skóry.
Przykładowe dermokosmetyki z retinolem to Avene TriAcneal, Redermic R La Roche-Posay. Zwróć uwagę na wyrób medyczny Mediqskin Plus, żel punktowy do cery trądzikowej, zawierający tretynoinę i klindamycynę (!). Choć w kosmetykach dawki retinoidów są mniejsze niż w lekach, ze względu na efekty uboczne zaleca się stosować je ostrożnie.
Czy leczenie przynosi efekty?
W trądziku retinoidy stosuje się najcześciej w połączeniu z innymi lekami. W przypadku umiarkowanego do ciężkiego trądziku zapalnego do leczenia dodawany jest zwykle antybiotyk doustny.
W przypadku leczenia ogólnego izotretynoiną u większości pacjentów objawy trądziku ustępują całkowicie po jednym cyklu leczenia. W przypadku nawrotu choroby lekarz może rozważyć powtórzenie cyklu leczenia z zastosowaniem tej samej dawki lub większej.[4]
Konsultując pacjenta, warto mieć na uwadze, że uważa się, iż adapalen jest skuteczniejszy i lepiej tolerowany niż tretynoina. Tazaroten jest skuteczniejszy od tretynoiny, jednak jest droższy i działa silniej drażniąco na skórę.
W przypadku niewystarczającej odpowiedzi na terapię należy zmienić rodzaj, siłę działania i/lub postać leku z retinoidem.[5]
Jakich działań niepożądanych można się spodziewać?
Retinoidy bardzo często powodują podrażnienie, zaczerwienienie i pieczenie skóry. Może im towarzyszyć uczucie suchości i napięcia skóry. W takich przypadkach możesz zalecić przerwanie terapii na kilka dni, aż do złagodzenia objawów.
Podczas leczenia ogólnego wystąpić mogą takie efekty uboczne jak: zapalanie spojówek (bardzo często), świąd, złuszczenie się skóry na dłoniach czy stopach, wysychanie błon śluzowych i skóry, wypadanie włosów czy zanokcica.[6] Podczas leczenia może wystąpić nietolerancja na noszenie soczewek kontaktowych – konieczna może być chwilowa zamiana szkieł kontaktowych na okulary.[4] Aby zapobiec krwawieniom z nosa, powodowanym przez nadmierne wysychanie śluzówki, możesz polecić preparat o działaniu nawilżającym i regenerującym błonę śluzową np. Rinopanteina.
Jak pomóc monitorować leczenie i ryzyko interakcji?
Retinoidy są bezwzględnie przeciwwskazane w czasie ciąży.
Należy zachować ostrożność podczas stosowania izotretynoiny u kobiet w wieku rozrodczym. Ze względu na silne działanie teratogenne leku zaleca się przestrzeganie tzw. Programu Zapobiegania Ciąży. Pacjentka powinna stosować skuteczną antykoncepcję w trakcie leczenia lekiem, a także przez 1 miesiąc przed rozpoczęciem leczenia i minimum 1 miesiąc po jego zakończeniu.
Retinoidy mogą działać fototoksycznie. Zaleca się stosowanie w ciągu dnia łagodnego preparatu nawilżającego z filtrem przeciwsłonecznym, a także nakrycie głowy i odpowiednie ubranie, jeśli lek stosowany jest też na inne części skóry niż twarz.
Nie należy stosować jednocześnie innych preparatów o działaniu złuszczającym i ściągającym – może to skutkować jeszcze mocniejszym, podrażnieniem skóry.
Warto pamiętać o rzadkiej, ale istotnej interakcji niektórych retinoidów z antybiotykami z grupy tetracyklin np. doksycykliną. Jednoczesne podanie może skutkować wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego. W takiej sytuacji konieczna jest zamiana antybiotyku na inny, który nie będzie wchodził w interakcje np. amoksycyklina (Amotaks, Ospamox), cefuroksym (Bioracef, Xorimax) lub antybiotyki z grupy makrolidów np. azytromycyna (Sumamed, AzitroLek), w zależności od wskazania.
Zaproponuj zmiany w stylu życia
Przypomnij pacjentowi o konieczności stosowania kremu, który będzie łagodził podrażnienia skóry. Wiele firm produkujących dermokosmetyki ma w swojej ofercie specjalne kremy o działaniu kojącym i nawilżającym przy kuracji przeciwtrądzikowej z użyciem retinoidów. Przykładowe preparaty to La Roche Posay Effaclar H, Avene Cleanance Hydra, Bioderma Sebium Hydra, Iwostin Purritin Rehydrin.
Objawy trądziku może nasilać silny stres, palenie tytoniu, nadmierna higiena skóry twarzy, a także manualne usuwanie zmian skórnych (wyciskanie).
Pacjentce, która wykupuje izotretynoinę wytłumacz, dlaczego tak ważne jest wielokrotne, najlepiej comiesięczne sprawdzanie możliwości zajścia w ciążę, za pomocą testu ciążowego. Test ciążowy należy wykonać także miesiąc po zakończeniu terapii.
Po zakończeniu stosowania leczenia acytretyną nie można zachodzić w ciąże nawet do 3 lat. Ryzyko działania teratogennego jest zwiększone, jeśli pacjentka piła alkohol w czasie leczenia lub w ciągu 2 miesięcy od ukończenia leczenia. Minitabletka gestagenna może być nieskuteczna, jeśli jest stosowana z acytretyną, więc zaleca się tabletki 2-składnikowe lub inne metody antykoncepcji.
Piśmiennictwo
- J Am Acad Dermatol. 2003; Tazarotene cream in the treatment of psoriasis: Two multicenter, double-blind, randomized, vehicle-controlled studies of the safety and efficacy of tazarotene creams 0.05% and 0.1% applied once daily for 12 weeks. abstrakt⬏
- ChPL: Differin⬏
- ChPL: Acitren⬏
- ChPL: Izotek⬏⬏
- Eichenfield LF, Krakowski AC, Piggott C, et al. Evidence-based recommendations for the diagnosis and treatment of pediatric acne. Pediatrics 2013;131 (Suppl 3):S163-86⬏
- Relhan V, Goel K, Bansal S, Garg VK. Management of Chronic Paronychia. Indian Journal of Dermatology. 2014;59(1):15-20. pełny tekst⬏
Bardzo przydatny artykuł!