Pytanie

Pacjenci długotrwale stosujący leki obkurczające błonę śluzową nosa, szczególnie podawane miejscowo, takie jak ksylometazolina (Otrivin) lub oksymetazolina (Nasivin) mogą skarżyć się na utrzymujący się katar. Czym jest katar polekowy i co polecić pacjentowi skarżącemu się na uporczywy katar związany ze stosowaniem leków udrażniających nos?

Krótka odpowiedź

Katarpolekowy (rhinitis medicamentosa) to termin używany na określenie nieżytu nosa pogarszającego się po odstawieniu leków sympatykomimetycznych (inaczej efekt z odbicia) lub wywoływanego przez przewlekłe stosowanie leków obkurczających błonę śluzową nosa lub innych leków również stosowanych ogólnie. Podstawową interwencją w leczeniu dolegliwości związanych z nadmiernym stosowaniem miejscowych sympatykomimetyków jest odstawienie leków obkurczających. Pomocniczo stosowane są glikokortykosteroidy donosowe, np. furoinian mometazonu (Nasometin Control, Pronasal Control), jednak w tym wskazaniu jest to zastosowanie off-label.

Czytaj też: Katar w ciąży – przegląd bezpiecznych preparatów

Wyjaśnienie

Katar polekowy (rhinitis medicamentosa) jest terminem, który jest używany na określenie niealergicznego nieżytu nosa:^[1]

• pogarszającego się po zaprzestaniu stosowania miejscowo działających leków sympatykomimetycznych, pierwotnie stosowanych w celu udrożnienia nosa, w takim przypadku mówi się również o efekcie z odbicia (ang. rebound congestion),
• spowodowanego nadużywaniem leków działających obkurczająco na śluzówkę nosa, do którego dochodzi najczęściej w związku ze stosowanie leków działających miejscowo, takich jak ksylometazolina (Otrivin) lub oksymetazolina (Nasivin),
• spowodowanego przez niektóre leki stosowane ogólnie, np. leki obniżające ciśnienie krwi (m.in. inhibitory konwertazy angiotensyny, beta-blokery, doksazosyna, hydrochlorotiazyd), inhibitory fosfodiesterazy typu 5 (sildenafil, tadalafil) oraz doustne środki antykoncepcyjne.

Warto zwrócić uwagę, że sama definicja kataru polekowego nie jest precyzyjna i w literaturze często zamiennie mówi się o efekcie z odbicia i katarze polekowym.

Aktualnie nie są dostępne żadne precyzyjne kryteria rozpoznania kataru polekowego ani w kontekście przyczyny, ani charakterystycznych zmian histopatologicznych. Autorzy przeglądu systematycznego z 2013 roku zwrócili nawet uwagę na brak dowodów z badań klinicznych potwierdzających, że sama koncepcja kataru polekowego jest uzasadniona. Dostępne dane dotyczące przyczyn powstawania kataru polekowego pochodzą jedynie z badań na zwierzętach lub z udziałem zdrowych ochotników i w związku z tym ich wyniki nie mogą być bezpośrednio przeniesione na warunki kliniczne.^[2]

Dolegliwości związane z nadmiernym stosowaniem środków udrażniających nos rozwijają się u 1 do 9% pacjentów chorych na nieżyt nosa. Najczęściej występują u dorosłych w młodym i średnim wieku.^[3] Warty podkreślenia jest fakt, że w przypadku miejscowego stosowania pochodnych imidazoliny ryzyko rozwoju kataru polekowego określane jest jako niskie, jednak ani łączna skumulowana dawka, ani okres stosowania sympatykomimetyków potrzebny do zainicjowania kataru polekowego, nie został jednoznacznie określony.^[4]

Według autorów przeglądu systematycznego z 2008 roku czas trwania terapii lekami udrażniającymi, konieczny do rozwoju kataru polekowego waha się od 3 dni aż do 6 tygodni.^[5]

U osób, u których już kiedyś wystąpił nieżyt nosa związany ze stosowaniem miejscowych leków udrażniających, nawet po roku od ich odstawienia i ustąpienia objawów, kilkudniowe zastosowanie pochodnych imidazoliny może prowadzić do nawrotu choroby.^[6]

Z drugiej strony w badaniu klinicznym z randomizacją z 2003 roku nie wykazano, aby stosowanie oksymetazoliny w stężeniu 0,05% 3 razy dziennie przez okres 4 tygodni u zdrowych osób powodowało rozwój kataru polekowego.^[7] Do podobnych wniosków doszli autorzy badania klinicznego z 2008 roku, w którym podawano przeziębionym pacjentom ksylometazolinę w stężeniu 0,1% 3 razy dziennie przez 10 dni.^[8]

Leczenie dolegliwości związanych z nadmiernym stosowaniem miejscowych sympatykomimetyków polega przede wszystkim na przerwaniu stosowania leku obkurczającego śluzówkę. Początkowo może to pogorszyć stan pacjenta, dlatego off-label w tym wskazaniu stosowane są glikokortykosteroidy donosowe np. furoinian mometazonu (Nasometin Control, Pronasal Control), które minimalizują obrzęk śluzówki i zmniejszają objawy zatkania nosa.^[1] Pomocniczo możesz zaproponować pacjentowi miejscowe stosowanie wyrobów medycznych zawierających hipertoniczny roztwór soli morskiej (Marimer hipertoniczny, Sterimar zatkany nos) lub mannitol (Narivent).

Piśmiennictwo

1. Ramey, J. T., Bailen, E., Lockey, R. F. (2006). Rhinitis medicamentosa. Journal of investigational allergology & clinical immunology, 16(3), 148–155.⬏⬏
2. Mortuaire, G., de Gabory, L., François, M., Massé, G., Bloch, F., Brion, N., Jankowski, R., & Serrano, E. (2013). Rebound congestion and rhinitis medicamentosa: nasal decongestants in clinical practice. Critical review of the literature by a medical panel. European annals of otorhinolaryngology, head and neck diseases, 130(3), 137–144. https://doi.org/10.1016/j.anorl.2012.09.005⬏
3. Lockey R. F. (2006). Rhinitis medicamentosa and the stuffy nose. The Journal of allergy and clinical immunology, 118(5), 1017–1018. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2006.06.018⬏
4. Wahid, N., Shermetaro , C. (2021). Rhinitis Medicamentosa. In StatPearls. StatPearls Publishing.⬏
5. Wallace, D. V., Dykewicz, M. S., Bernstein, D. I., Blessing-Moore, J., Cox, L., Khan, D. A., Lang, D. M., Nicklas, R. A., Oppenheimer, J., Portnoy, J. M., Randolph, C. C., Schuller, D., Spector, S. L., Tilles, S. A., Joint Task Force on Practice, American Academy of Allergy, Asthma & Immunology, American College of Allergy, Asthma and Immunology, & Joint Council of Allergy, Asthma and Immunology (2008). The diagnosis and management of rhinitis: an updated practice parameter. The Journal of allergy and clinical immunology, 122(2 Suppl), S1–S84. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2008.06.003⬏
6. Graf, P., Hallén, H. (1997). One-week use of oxymetazoline nasal spray in patients with rhinitis medicamentosa 1 year after treatment. ORL; journal for oto-rhino-laryngology and its related specialties, 59(1), 39–44. https://doi.org/10.1159/000276903⬏
7. Watanabe, H., Foo, T. H., Djazaeri, B., Duncombe, P., Mackay, I. S., & Durham, S. R. (2003). Oxymetazoline nasal spray three times daily for four weeks in normal subjects is not associated with rebound congestion or tachyphylaxis. Rhinology, 41(3), 167–174.⬏
8. Eccles, R., Eriksson, M., Garreffa, S., & Chen, S. C. (2008). The nasal decongestant effect of xylometazoline in the common cold. American journal of rhinology, 22(5), 491–496. https://doi.org/10.2500/ajr.2008.22.3202⬏