Według badań przeprowadzonych w 2011 r. 36,7% kobiet sporadycznie spożywało alkohol w ciąży, a 1,8% piło go regularnie (1-2 drinki tygodniowo).^[1] Dane te mogą być jednak zaniżone, gdyż wiele kobiet nie przyznaje się do picia alkoholu w ciąży lub nie pamięta sporadycznych przypadków jego spożycia. W tym opracowaniu omówię zaburzenia rozwojowe płodu, które mogą być efektem spożywania alkoholu przez kobietę ciężarną, a także kwestie bezpieczeństwa stosowania leków zawierających alkohol przez kobiety ciężarne.

Spektrum alkoholowych uszkodzeń płodu (FASD)

Alkohol pity przez matkę w czasie ciąży wywołuje poważne, negatywne konsekwencje zdrowotne dla dziecka, takie jak:

• charakterystyczna deformacja twarzy (szeroko rozstawione oczy, cienką górną wargę, brak rynienki podnosowej, płaską podstawę nosa, zasłonięty kanalik łzowy),
• anomalie w budowie mózgu, serca, nerek, kości,
• wątła budowa ciała,
• małogłowie,
• upośledzony rozwój umysłowy (trudności w uczeniu się, brak samodzielności, impulsywność), zaburzenia neurologiczne (wady słuchu i wzroku, zaburzenia równowagi, słaba koordynacja ruchowa).^[2][3]

Występowanie i nasilenie tych cech może być różne, w zależności od ilości wypijanego przez matkę alkoholu, okresu ciąży w którym kobieta piła i indywidualnych predyspozycji genetycznych. Dlatego do opisania ogółu zaburzeń wywołanych przez ekspozycję płodu na alkohol używa się określenia FASD – spektrum alkoholowych uszkodzeń płodu (ang. Fetal Alcohol Spectrum Disorders). FASD samo w sobie nie jest chorobą, a zbiorem kilku jednostek chorobowych:

• FAS (ang. Fetal Alcohole Syndrome) – płodowy zespół alkoholowy,
• pFAS (ang. partial Fetal Alcohole Syndrome) – częściowy FAS (osoby z FAS z prawidłowym wzrostem lub tylko z niektórymi deformacjami twarzy) ,
• ARND (ang. Alcohole-related Neurodevelopmental disorder) – zaburzenia rozwoju układu nerwowego związane z alkoholem (osoby z zaburzeniami neurologicznymi i psychologicznymi, ale bez charakterystycznych deformacji twarzy),
• ND/AE (ang. Neurobehavioral Disorder/Alcohole Exposed) – zaburzenia neurobehawioralne związane z alkoholem (umiarkowany ARND – osoby z umiarkowanymi zaburzeniami neurologicznymi i psychologicznymi),
• SE/AE (ang. Static Encephalopathy/Alcohole Exposed) – statyczna encefalopatia związana z ekspozycją na alkohol (ciężki ARND – osoby z poważnymi zaburzeniami neurologicznymi i psychologicznymi).

Płodowy zespół alkoholowy (FAS) jest najbardziej typowym przykładem zaburzenia ze spektrum FASD, gdyż występuje w nim komplet objawów. Osoby z FAS sprawiają wrażenie niezdarnych, mają problem z koordynacją ruchów (z wchodzeniem po schodach, maszerowaniem, tańczeniem) co jest spowodowane uszkodzeniem móżdżku. Są impulsywne, nie przewidują konsekwencji swoich działań przed ich podjęciem. Mają także duże trudności z uczeniem się i rozumieniem abstrakcyjnych pojęć, takich jak czas czy pieniądze. Niska masa ciała i wzrost u większości chorych są cechami nieodwracalnymi. Charakterystyczne rysy twarzy mają tendencję do zanikania z czasem, jednak u ok. połowy chorych pozostają na całe życie.^[4]

Pozostałe jednostki chorobowe są trudniejsze do zdiagnozowania, gdyż w ich przypadku nie muszą występować charakterystyczne rysy twarzy. Wspólnym elementem dla wszystkich zaburzeń typu FASD jest nieprawidłowa budowa i rozwój ośrodkowego układu nerwowego. W Polsce oszacowano jedynie najmniejszą możliwą częstotliwość występowania FASD, która wyniosła 1,7%.^[5]

Czytaj też:

Regeneracja flory bakteryjnej pochwy po antybiotykoterapii

Infekcje intymne u kobiet i mężczyzn – jak pomóc pacjentowi w aptece? – relacja z konferencji Apteczne Tabu (dzień 2)

“Pacjentka w ciąży zawsze wzbudza moją ostrożność i czujność…”

Dawka etanolu a ryzyko uszkodzenia płodu

Pomimo że uszkodzenia płodu spowodowane narażeniem na alkohol wykazują nasilenie zależne od dawki, wciąż nie ustalono jednoznacznie bezpiecznej dawki etanolu w ciąży. Przyjmuje się, że jedyną całkowicie bezpieczną opcją jest abstynencja kobiety w czasie planowania ciąży i w jej trakcie.

Jednocześnie, zachowanie całkowitej abstynencji od poczęcia, aż do narodzin dziecka może być trudne. Najczęściej ekspozycja płodu na alkohol ma miejsce w początkach ciąży, kiedy kobieta nie jest jeszcze świadoma swojego stanu. Z tego powodu prowadzono wiele badań mających na celu oszacowanie ryzyka uszkodzenia płodu w zależności od ilości spożywanego przez matkę alkoholu.

Należy pamiętać, że ta sama ilość alkoholu może wywołać różne efekty u różnych dzieci. Dodatkowa trudność w interpretacji wyników tych badań wynika z bardzo różnych definicji drinka lub jednostki alkoholu. W Polsce standardowa jednostka alkoholu (SJA) to 10 g (12,7 ml) czystego etanolu.^[6] Odpowiada to około:

• 250 ml (szklanka) 5% piwa,
• 100 ml (lampka) 12% wina,
• 30 ml (kieliszek) 40% wódki.

Pełnoobjawowy FAS występuje u ok. 4-6% dzieci kobiet pijących co najmniej 4 SJA dziennie, przez dłuższy czas.^[7] Przy tak dużym spożyciu alkoholu zwiększa się też ryzyko urodzenia martwego dziecka oraz jego śmierci w ciągu roku po narodzinach.^[8]

W przypadku picia małych lub średnich ilości alkoholu w czasie ciąży (do 2 SJA dziennie) wyniki badań nie są tak jednoznaczne. Wskazują jednak, że możliwy jest wpływ umiarkowanego picia alkoholu na:

• rozwój zaburzeń zachowania u dzieci,^[9]
• zwiększenie ryzyka zaburzeń lękowych i depresji,^[10]
• mniejszą długość ciała noworodków.^[11]

Dane dotyczące picia epizodycznego (okazjonalnego, ang. binge drinking), definiowanego jako spożycie ponad 5 SJA w ciągu jednego dnia, także są niejednoznaczne. Część badań nie znajduje związku między piciem epizodycznym, a uszkodzeniami płodu^[12][13] Inne z kolei wiążą je z ryzykiem wystąpienia rozszczepu wargi i podniebienia,^[14] zmniejszenia zdolności poznawczych ,^[15] czy nawet z ryzykiem śmierci noworodków.^[8]

Prawdopodobnie sporadyczne picie większych ilości alkoholu w czasie ciąży może być bardziej niebezpieczne niż picie małych ilości przez dłuższy okres. Może to wynikać z wyższego stężenia alkoholu we krwi, które może wystąpić w jednym z kluczowych momentów w rozwoju płodu.^[2] Wykazano, że pojedynczy epizod wypicia większej ilości alkoholu pomiędzy 11. a 16. tygodniem ciąży, związany był z większym ryzykiem wystąpienia epilepsji u dzieci.^[16]

Ponieważ nie wykazano jaka najmniejsza dawka alkoholu z pewnością spowoduje uszkodzenie płodu, kobiety, którym zdarzyło się spożyć niewielką ilość alkoholu w czasie ciąży (1-2 SJA jednego dnia), możemy uspokoić. Wyjaśnij, że nie oznacza to, że dziecko na pewno urodzi się chore, a wręcz jest to mało prawdopodobne, pod warunkiem, że w dalszym przebiegu ciąży kobieta będzie utrzymywała abstynencję.

Czytaj też:

Sprawdź swoją wiedzę – Infekcje dróg moczowych [test #013]

Leki z kodeiną w ciąży i w czasie karmienia piersią – Wyjaśniamy!

PMS

Leki zawierające alkohol

Dawniej etanol stosowany był jako tokolityk (lek rozluźniający mięśnie macicy) opóźniający poród. Przegląd Cochrane z 2015 r. wykazał jednak, że jako tokolityk etanol nie jest skuteczniejszy od placebo. Niestety do dziś można się spotkać z opiniami, że mała ilość alkoholu w ciąży jest zupełnie nieszkodliwa, a nawet może pomóc w przyspieszeniu porodu, co jest nieprawdą.^[17]

Kiedy odradzić ciężarnej stosowanie leków zawierających alkohol?

Etanol jest również wykorzystywany jako substancja pomocnicza – ekstrahent lub solubilizator. Może znajdować się w płynnych postaciach leku, takich jak nalewki, intrakty, roztwory, syropy, zawiesiny. Kiedy więc bezwzględnie odradzić stosowanie leku?

Należy unikać leków o stężeniu etanolu większym niż 10%.^[2] Zwykle jednak stężenia te są o wiele mniejsze. Np. Syrop prawoślazowy Amara zawiera 1% masowy etanolu, jako składnika ekstrahentu. Oznacza to, że w dawce jednorazowej (15 ml – łyżka stołowa) znajduje się 189 mg czystego etanolu. Odpowiada to 2 ml wina i 4,8 ml piwa. W dawce dobowej dla dorosłych (3-4 łyżki stołowe) syrop ten dostarcza 567-756 mg etanolu, a więc nie więcej niż 7,56% standardowej jednostki alkoholowej.^[18]

Tak niewielka ilość etanolu wydaje się względnie bezpieczna, nawet stosowana przez dłuższy czas. Nie oznacza to jednak, że nie musimy poinformować kobiety ciężarnej o zawartości etanolu (choćby minimalnej) w wydawanym leku. Jeżeli mimo przedstawienia niskiego poziomu ryzyka, pacjentka nie zgodzi się na stosowanie leku, będzie to zrozumiałe.

Należy wówczas poszukać alternatywnego leku, zawierającego mniejszą ilość etanolu lub nie zawierającego go wcale. W przypadku syropu prawoślazowego będzie to np. Syrop prawoślazowy Aflofarm, który w dawce jednorazowej ma mniej niż 100 mg etanolu.^[19]

Najczęściej jednak to nie zawartość alkoholu, a sama substancja czynna stanowi czynnik decydujący o możliwości zastosowania danego leku w trakcie ciąży.

Sposób klasyfikacji leków pod kątem bezpieczeństwa stosowania w ciąży opisano w oosbnymopracowaniu. (Patrz: “Dlaczego klasyfikacja bezpieczeństwa stosowania leków w ciąży FDA (ABCDX) przestała obowiązywać?”.)

Piśmiennictwo

1. Wierzejska, R., Jarosz, M., Sawicki, W., Stelmachow, J., & Siuba, M. Antyzdrowotne zachowania kobiet ciężarnych. Tytoń, alkohol, kofeina. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 38(2), 84–98. 2011. pełny tekst .pdf⬏
2. Schaefer, C., Peters, P., & Miller, R. Drugs During Pregnancy and Lactation. Treatment Options and Riska Assessment. Elsevier. 2015⬏⬏⬏
3. Borczykowska-Rzepka, M., & Kędra, E. Płodowy zespół alkoholowy w ujęciu interdyscyplinarnym. Wydawnictwo Instytut Śląski Sp. z o.o. pełny tekst .pdf⬏
4. Borczykowska-Rzepka, M., & Kędra, E. Płodowy zespół alkoholowy w ujęciu interdyscyplinarnym. Wydawnictwo Instytut Śląski Sp. z o.o. 2015. pełny tekst .pdf⬏
5. Okulicz-Kozaryn, K., Terlikowska, J., Borkowska, M., & Brzózka, K. FASD w Polsce Skala problemu. 2015. pełny tekst .pdf⬏
6. Polska Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Kampania społeczna “Wyhamuj w porę.” 2014. pełny tekst⬏
7. Ornoy, A., & Ergaz, Z. Alcohol abuse in pregnant women: Effects on the fetus and newborn, mode of action and maternal treatment. International Journal of Environmental Research and Public Health (Vol. 7, Issue 2, pp. 364–379). 2010. pełny tekst .pdf⬏
8. Strandberg-Larsen, K., Grønbœk, M., Andersen, A. M. N., Andersen, P. K., & Olsen, J. Alcohol drinking pattern during pregnancy and risk of infant mortality. 2009. Epidemiology. pełny tekst⬏⬏
9. Flak, A. L., Su, S., Bertrand, J., Denny, C. H., Kesmodel, U. S., & Cogswell, M. E. (2014). The Association of Mild, Moderate, and Binge Prenatal Alcohol Exposure and Child Neuropsychological Outcomes: A Meta-Analysis. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 38(1), 214–226. pełny tekst⬏
10. O’Leary, C. M., Nassar, N., Zubrick, S. R., Kurinczuk, J. J., Stanley, F., & Bower, C. Evidence of a complex association between dose, pattern and timing of prenatal alcohol exposure and child behaviour problems. Addiction. abstrakt⬏
11. Ogston, S. A., & Parry, G. J. (1992). EUROMAC. A European concerted action: maternal alcohol consumption and its relation to the outcome of pregnancy and child development at 18 months. Results–strategy of analysis and analysis of pregnancy outcome. International Journal of Epidemiology. abstrakt⬏
12. Henderson, J., Kesmodel, U., & Gray, R. Systematic review of the fetal effects of prenatal binge-drinking. In Journal of Epidemiology and Community Health. 2007. abstrakt⬏
13. McCarthy, F. P., O’keeffe, L. M., Khashan, A. S., North, R. A., Poston, L., McCowan, L. M. E., Baker, P. N., Dekker, G. A., Roberts, C. T., Walker, J. J., & Kenny, L. C.. Association between maternal alcohol consumption in early pregnancy and pregnancy outcomes. Obstetrics and Gynecology. 2013. pełny tekst⬏
14. DeRoo, L. A., Wilcox, A. J., Drevon, C. A., & Lie, R. T. First-trimester maternal alcohol consumption and the risk of infant oral clefts in norway: A population-based case-control study. American Journal of Epidemiology. 2008. pełny tekst⬏
15. Flak, A. L., Su, S., Bertrand, J., Denny, C. H., Kesmodel, U. S., & Cogswell, M. E. (2014). The Association of Mild, Moderate, and Binge Prenatal Alcohol Exposure and Child Neuropsychological Outcomes: A Meta-Analysis. 2014. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 38(1), 214–226. pełny tekst⬏
16. Sun, Y., Strandberg-Larsen, K., Vestergaard, M., Christensen, J., Nybo Andersen, A. M., Grønbæk, M., & Olsen, J. Binge drinking during pregnancy and risk of seizures in childhood: A study based on the Danish national birth cohort. American Journal of Epidemiology. 2009. pełny tekst⬏
17. Haas, D. M., Morgan, A. M., Deans, S. J., & Schubert, F. P. (2015). Ethanol for preventing preterm birth in threatened preterm labor. Cochrane Database of Systematic Reviews (Vol. 2015, Issue 11). 2015. pełny tekst .pdf⬏
18. Zakład Farmaceutyczny „Amara” Sp. z o.o. (n.d.). ChPL Syrop prawoślazowy Amara. Retrieved June 20, 2020, from pełny tekst⬏
19. Aflofarm Farmacja Polska Sp. z o.o. (n.d.). Oznakowanie opakowania bezpośredniego – 125 g butelka szklana Syrop Prawoślazowy Aflofarm. Retrieved June 20, 2020. pełny tekst⬏