Żelazo to jeden z najważniejszych mikroelementów potrzebnych do funkcjonowania organizmu –  m.in jest niezbędnym składnikiem hemoglobiny, dzięki której transportowany jest tlen w organizmie. Niedobór żelaza może prowadzić do anemii  z niedoboru żelaza, która jest najczęstszą odmianą niedokrwistości. Co musimy widzieć o żelazie?

Przyczyny niedoboru żelaza 

Leczenie niedoboru żelaza rozpoczyna się w pierwszej kolejności od zidentyfikowania przyczyny niedoboru i jej usunięcia. 

1. Najczęstszą przyczyną niedoboru żelaza jest utrata krwi spowodowana przewlekłymi krwawieniami np. z przewodu pokarmowego (choroba wrzodowa, hemoroidy), nieprawidłowymi krwawieniami z dróg rodnych, dróg moczowych, układu oddechowego i po urazach. Z tej przyczyny niedobór pojawia się też u wielokrotnych dawców krwi.
2. Przy zwiększonym zapotrzebowaniu na żelazo np. w II i III trymestrze ciąży, w laktacji, w okresie szybkiego wzrostu, dojrzewania. Wiele ciężarnych wymaga suplementowania żelaza, zwłaszcza od 20. tygodnia ciąży. Konsekwencją niedoboru żelaza może być przedwczesny poród, niedokrwistość noworodków, niska masa urodzeniowa dziecka.
3. Zaburzenia wchłanianie żelaza w wyniku operacji usunięcia części jelita lub żołądka, w przebiegu celiakii, zapalenia żołądka, przewlekłych biegunek, diety ubogobiałkowej lub bogatej w substancje upośledzające wchłanianie żelaza (fosforany, szczawiany, fityniany, tanina, związki wapnia i inne).
   
4. Niedobór żelaza w diecie może pojawić się u niemowląt i małych dzieci, które karmione są wyłącznie pokarmem mlecznym nieuzupełnionym w żelazo.  U osób dorosłych niedobór żelaza wynikający z diety jest rzadki, jednak może pojawić się np. w wyniku stosowania diety wegetariańskiej lub wegańskiej oraz radykalnego odchudzania.

Objawy niedoboru żelaza

Do najczęstszych objawów które mogą świadczyć o niedoborze żelaza należą:

• osłabienie i łatwa męczliwość,
• upośledzenie koncentracji i uwagi,
• ból i zawroty głowy,
• tachykardia i duszność (w ciężkiej postaci).

Przy długotrwałym niedoborze żelaza u chorego może pojawić się zmieniony zmysł smaku (a nawet spaczone łaknienie na produkty nie będące żywnością takie jak glina, kreda, krochmal), ból, pieczenie i wygładzenie powierzchni języka, suchość skóry, bolesne pęknięcia kącików ust, zmiany paznokci (blade, kruche, z podłużnymi rowkami) i włosów (cienkie, łamliwe, o rozdwojonych końcach, łatwo wypadające).^[1]MP Interna: Niedokrwistość z niedoboru żelaza [dostęp: 22.02.2017] www

W wyniku niedoboru żelaza może dojść do anemii (niedokrwistości), gdzie ilość czerwonych krwinek lub ilość hemoglobiny jest mniejsza niż przewidują normy. Pacjentowi, który samodiagnozuję u siebie anemie na podstawie np. objawów osłabienia poradź wykonanie morfologii. Ważne by pamiętać o tym, że sam wynik morfologii nie jest wystarczającą podstawą do zlecenia suplementacji żelaza. Morfologia, która mogłaby wskazywać na anemię może być efektem np przebiegającej choroby nowotworowej, dlatego w tym przypadku potrzebna jest dalsza diagnostyka lekarska. Z tego względu, jeśli pacjent prosi o dobór preparatu żelaza zawsze spytaj czy jego suplementacja została zalecona przez lekarza. Uwzględnij też czy nie jest narażony na anemię ze względu na jedną z wymienionych przyczyn, co może wskazać na zasadność leczenia.^[2]UpToDate: Treatment of iron deficiency anemia in adults [dostęp 22.02.2017] www

Po stwierdzeniu niedoboru i wykonaniu badań, które stwierdzają o przyczynie niedoboru, zwykle lekarz zleca uzupełnienie żelaza, którego brakuje w organizmie. Dawka suplementowanego żelaza również jest ustalana indywidualnie. U większości chorych suplementacje przeprowadza się przy użyciu preparatów doustnych, a preparaty podawane pozajelitowo  przeznaczone są dla osób u których podanie doustne jest przeciwwskazane lub było źle tolerowane. 

Wskazówki dla pacjenta z anemią

O czym powinniśmy poinformować pacjenta przyjmującego preparaty z żelazem?

1. Preparaty z żelazem powinno się przyjmować na czczo(gdy przyjmowane są raz dziennie) lub między posiłkami. Najlepsze wchłanianie osiąga się zachowując odstęp 3o-60 minut przed posiłkiem.
2. Pacjent, który wcześniej nie przyjmował preparatów z żelazem, powinien być świadomy możliwości wystąpienia u niego metalicznego posmaku, nudności, wzdęć, zaparć, biegunki lub wymiotów. Nietolerancja preparatów żelaza pojawia się w 70% pacjentów przyjmujących doustne preparaty. Problem nietolerancji najczęściej dotyka osoby starsze – spytajmy pacjenta czy nie doświadcza dolegliwości od czasu rozpoczęcia leczenia.
3. W przypadku gdy u pacjenta pojawiają się działania niepożądane (nudności, biegunki, zaparcia, kolki jelitowe) zaleca się zwykle przyjmowanie żelaza bezpośrednio po posiłku lub obniżenie dawki żelaza^[3]MP Dieta: Dieta w niedokrwistości z niedoboru żelaza [dostęp 22.02.2017] www^[4]UpToDate: Treatment of iron deficiency anemia in adults [dostęp 22.02.2017] www. Takie działanie może jednak zmniejszyć skuteczność leczenia, dlatego korzystna wydaję się próba zmiany preparatu na inny. Żelazo o przedłużonym uwalnianiu jest z reguły lepiej tolerowane, dlatego możesz zaproponować pacjentowi, żeby przy następnej wizycie u lekarza poprosił o zmianę leku na np. Hemofer prolongatum lub Tardyferon.
4. Warto wspomnieć o tym, że pod wpływem żelaza stolec przybiera barwę czarną/zieloną, może być smolisty, brudzić bieliznę, co jest niekomfortowe, jednak nie powinno martwić. 
5. Starsi pacjenci mogą również w mniejszym stopniu absorbować żelazo podane doustnie, dlatego tak ważne jest zapewnienie optymalnych warunków wchłaniania dla żelaza – uprzedź pacjenta, że przyjmowane przez niego leki na nadkwaśność mogą zmniejszyć skuteczność przyjmowanego żelaza – preparat żelaza powinien podawać dwie godziny przed lub cztery godziny po spożyciu leków zobojętniających sok żołądkowy.^[5]UpToDate: Treatment of iron deficiency anemia in adults [dostęp 22.02.2017] www
6. Wchłanianie żelaza może być zmniejszone przy jednoczesnym spożywaniu herbaty, kawy, jajek, produktów mlecznych, chleba razowego, płatków zbożowych oraz pokarmów bogatych w błonnik. Pacjenci nie muszą rezygnować całkowicie z tych składników, wystarczy ich ograniczenie i odpowiedni czas podania leku. Poinformuj pacjenta by nie spożywał przed zażyciem tabletki żelaza lub łącznie z nią m.in. żywności bogatej w wapń, otrębów, zbóż, nasion roślin strączkowych, kawy, herbaty i pokarmów bogatotłuszczowych. Uwaga ta ważna jest szczególnie w przypadku preparatów do rozpuszczania w płynie, takich jak np Actiferol w postaci saszetek z proszkiem.
7. Preparaty z kompleksem wodorotlenku żelaza III i poliizomaltozy (Ferrum Lek) z reguły nie dają interakcji z pokarmem i lekami.
8. Spytaj pacjenta czy nie przyjmuje preparatów wielowitaminowych i minerałów (wapń, mangan, cynk) i rozważ ryzyko interakcji. Poinformuj go, że nie powinien ich przyjmować wraz z żelazem, ponieważ składniki mineralne obniżają wchłanianie żelaza.
9. Związkami, które mogą potencjalnie wspomagać wchłanianie żelaza są kwasy organiczne takie jak kwas cytrynowy, jabłkowy, mlekowy (obecny np. w produktach kiszonych) i witamina C. Zaleca się przyjmowanie wraz tabletką żelaza kwas askorbinowy w dawce 200 lub pół szklanki soku pomarańczowego w celu zwiększenia biodostępności. Niektóre preparaty (np. Sorbifer Durales) zawierają już w składzie tabletki witaminę C.
10. Suplementacja żelaza powinna być utrzymywana co najmniej przez 2-3 miesiące lub dużej, o czym decyduje lekarz. Ustąpienie objawów niedoboru żelaza może pojawić się najwcześniej po 7-10 dniach suplementacji, jednak poprawa hematokrytu wymaga przyjmowania żelaza przez okres 6-8 tygodni^[6]UpToDate: Treatment of iron deficiency anemia in adults [dostęp 22.02.2017] www. Wytłumacz pacjentowi, dlaczego nadal musi przyjmować żelazo mimo poprawy jego samopoczucia.

Przeczytaj też dyskusję na forum: Przegląd lekowy pacjentki z nadciśnieniem, anemią i dną.

Suplementacji żelaza w odpowiedniej dawce towarzyszyć powinna dieta bogata w ten pierwiastek. Ten sposób podaży żelaza może być szczególnie przydatny dla pacjentów, u których ze względu na nietolerancję preparatów doustnych zmniejszono dawkę dzienną żelaza.  Przy wyborze produktów bogatych w żelazo trzeba pamiętać, że żelazo hemowe, czyli te zawarte w mięsie, rybach, owocach morza i podrobach, jest znacznie lepiej przyswajane niż żelazo pochodzenia roślinnego, żelazo z mleka czy z jaj. Pacjent powinien jeść odpowiednio dużo chudego mięsa czerwonego, wątroby, chudych gatunków wędlin, które są dobrym źródłem żelaza hemowego, dobrze przyswajanego przez organizm, a równocześnie uwzględniać produkty roślinne o stosunkowo dużej zawartości żelaza, takie jak płatki zbożowe, suszone owoce, warzywa strączkowe, warzywa o zielonych liściach. Gotowanie i smażenie zmniejsza przyswajalność żelaza o 40%.

mgr farm. Alicja Cieślar

Absolwentka Wydziału Farmaceutycznego UJ CM. W czasie studiów członkini Koła Opieki Farmaceutycznej. Odbywała staż w Aptece u Farmaceutów (AuF) w roku 2016/17 pracując m.in. przy cyklu Notatki stażysty.

[artykuły]