Zaparcie jest częstą dolegliwością, która dotyka nawet 40% kobiet w ciąży. Problem ten pojawia się najczęściej w III jej trymestrze.[1]
Zaparcia w trakcie ciąży mogą prowadzić do obniżenia jakości życia i dyskomfortu, a także być przyczyną rozwoju hemoroidów.[2]
O zaparciu może świadczyć występowanie przynajmniej jednego z następujących objawów:
- mała częstotliwość wypróżnień (<3 w tygodniu),
- trudności w oddawaniu stolca (np. uczucie blokady), wiążące się z dużym wysiłkiem oraz bolesnością,
- twarda konsystencja stolca,
- uczucie niecałkowitego wypróżnienia.
Czytaj też: Bisakodyl w ciąży – Wyjaśniamy!
Przyczyny zaparcia w ciąży
Zaparcie w ciąży może wynikać z kombinacji czynników[2], do których należą:
- zmiany hormonalne, zachodzące w ciele ciężarnej kobiety, wśród nich główną rolę odgrywa wysokie stężenie progesteronu, zmniejszającego kurczliwość mięśni gładkich jelit, co prowadzi do ich rozluźnienia i wydłużenia czasu przejścia pokarmu przez przewód pokarmowy,
- zmniejszona aktywność fizyczna,
- suplementacja żelaza, gdyż zaparcie to jedno z działań niepożądanych, mogących rozwinąć się podczas przyjmowania preparatów z żelazem,
- ucisk macicy na jelita, co może wpływać na ich perystaltykę i prowadzić do opóźnień w przejściu pokarmu przez przewód pokarmowy,
- zwiększona absorpcja wody i elektrolitów w jelicie,
- zmiany nawyków żywieniowych.
Leczenie zaparcia w ciąży
Przegląd Cochrane z 2015 roku[2] wykazał, że nie ma wystarczających dowodów, aby kompleksowo ocenić skuteczność i bezpieczeństwo interwencji zarówno niefarmakologicznych, jak i farmakologicznych w leczeniu zaparć w ciąży ze względu na ograniczone dane kliniczne.
Wiele środków na zaparcia odznacza się jednak minimalną wchłanialnością, dlatego można je stosować podczas ciąży bez obaw o skutki teratogenne. Postępowanie w leczeniu zaparć dolegających kobietom w ciąży nie odbiega w znacznym stopniu od standardowej terapii zalecanej ogółowi populacji.
Leki, które można polecić według ChPL
Pacjentce w ciąży z problemem zaparć w pierwszej kolejności zarekomenduj środki pęczniejące, makrogole lub laktulozę.
Środki pęczniejące
Do środków pęczniejących należą suplementy diety oraz dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego zawierające błonnik. Są uznane za bezpieczne do stosowania podczas ciąży.[1] Kobiecie ciężarnej cierpiącej na zaparcia można polecić preparaty takie jak:
- Nasienie płesznika Labofarm, zarejestrowane jako lek OTC,
- Ispagul S, zawierający łupiny nasienne i nasiona babki jajowatej,
- Laximama, z głównymi składnikami w postaci sproszkowanych łupin nasiennych babki jajowatej oraz pektyny jabłkowej.
Producenci tych preparatów zaznaczyli, że mogą być spożywane przez kobiety w ciąży.
Dostępne są również inne suplementy diety z błonnikiem, ale brak na nich informacji na temat bezpieczeństwa spożywania przez kobiety ciężarne. Są to suplementy diety, m.in.:
- Colon C, mający w składzie łupiny nasienne babki jajowatej, inulinę z cykorii oraz bakterie kwasu mlekowego Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium lactis,
- Jeliton, zawierający łupinę nasienną babki jajowatej,
- Fibraxine – jego składniki to arabinogalaktan (błonnik pozyskiwany z kory modrzewia) oraz laktoferyna.
Są one bogate we włókna pokarmowe i śluzy. Ich działanie wynika ze zdolności pochłaniania wody i pęcznienia, co prowadzi do zwiększania objętości mas kałowych i mechanicznego pobudzenia jelit do pracy. Nie są wchłaniane, a ich przyjmowanie nie jest związane ze zwiększonym ryzykiem wad rozwojowych, dlatego uważa się je za bezpieczne do długotrwałego stosowania w ciąży.[3]
Preparaty z błonnikiem najlepiej spożywać ok. pół godziny przed posiłkiem dwa lub trzy razy dziennie. Można je mieszać z wodą, sokiem owocowym oraz żywnością, np. jogurtem czy płatkami śniadaniowymi. Zastosowanie preparatu z błonnikiem wymaga zwiększania spożywanych objętości płynów, dlatego można zarekomendować przyjmowanie każdego preparatu z błonnikiem z pełną szklanką wody.
Środki zwiększające objętość mas kałowych działają z opóźnieniem i dlatego może minąć kilka dni, zanim pacjentka zauważy korzyści wynikające z ich stosowania.
W przypadku braku efektu zwiększonej podaży błonnika należy polecić leki działające osmotycznie, takie jak laktuloza czy makrogole (czyli mieszaniny glikoli polietylenowych), które po podaniu doustnym powodują zwiększenie objętości płynnej zawartości jelita. Mogą być stosowane w leczeniu przewlekłych zaparć.
Makrogole
Oddziaływanie ogólnoustrojowe makrogoli jest niewielkie, dlatego są one uważane za bezpieczne w ciąży.[1] Mimo to większość producentów zastrzega, że użycie makrogoli przez kobiety w ciąży należy konsultować z lekarzem.
Wśród dostępnych preparatów z makrogolami znajdują się zarówno leki na receptę (Olopeg), leki OTC (Forlax), jak i wyroby medyczne (Xenna Balance, Forlax Go). W większości występują one jako proszek lub koncentrat do sporządzania płynu doustnego, dlatego przed spożyciem wymagają zmieszania z wodą. Poniższa tabela zawiera informacje, opracowane na podstawie ChPL, na temat stosowania w okresie ciąży preparatów zawierających makrogole.
| Preparat | Status | Moc | Informacja na temat stosowania podczas ciąży |
|---|---|---|---|
| Forlax, saszetki | OTC | 10 g/saszetka | Można stosować w okresie ciąży |
| Moxalole, saszetki | OTC | 13, 25 g/saszetka + elektrolity | Można stosować na zlecenie lub pod kontrolą lekarską |
| Dulcosoft, płyn | wyrób medyczny | 5 g/10 ml | Można stosować na zlecenie lub pod kontrolą lekarską |
| Dicopeg, saszetki | wyrób medyczny | 5 g/saszetka | Można stosować na zlecenie lub pod kontrolą lekarską |
| Xenna Balance, saszetki | wyrób medyczny | 13,125 g/ saszetka + elektrolity | Można stosować na zlecenie lub pod kontrolą lekarską |
| MacroBalans, saszetki | wyrób medyczny | 12 g/saszetka | Można stosować na zlecenie lub pod kontrolą lekarską |
| Olopeg, koncentrat do sporządzenia roztworu | OTC | 13,125 g/25 ml | Można stosować w zdecydowanej konieczności |
Laktuloza
Działanie laktulozy jest miejscowe, a ekspozycja ogólnoustrojowa ze względu na słabe wchłanianie niewielka, dlatego produkt uważany jest za bezpieczny do stosowania przez kobiety w ciąży. Wchłania się jedynie w 3% dawki doustnej.
Badania przeprowadzone na myszach, szczurach i królikach nie wykazały szkodliwego wpływu na płód. Zwierzętom 3–6 razy dziennie podawano dawki przeznaczone dla ludzi.[4] W niewielkim badaniu z udziałem 62 kobiet w ciąży wykazano skuteczność laktulozy, która przyjmowana była przez cztery tygodnie. Wskazano na jej skuteczność w redukcji zaparć u ciężarnych oraz bezpieczeństwo dla płodu.[5]
Rekomendując preparaty z laktulozą, należy zwrócić uwagę pacjentce, że mogą pojawić się u niej wzdęcia z dużą ilością gazów, wynikające z procesu rozkładu laktulozy w jelicie grubym pod wpływem enzymów bakteryjnych do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, przede wszystkim kwasu mlekowego i octowego oraz do metanu i wodoru. Laktuloza może być przyjmowana w jednej dawce pojedynczej 45 ml (najlepiej rano) lub w trzech dawkach po 15 ml.
Preparaty z laktulozą zarejestrowane jako leki OTC to np. Duphalac, Lactulose-MIP, Lactulosum HASCO, Lactulosum Polfarmex. Dostępne są także suplementy diety np. Solaq. W zależności od producenta można znaleźć różne informacje na temat stosowania leków z laktulozą w okresie ciąży, które są zaprezentowane w poniższej tabeli.
| Lek zawierający laktulozę | Moc | Informacja z ChPL o stosowaniu podczas ciąży |
|---|---|---|
| Lactulosum Amara | 7,5 g/15 ml | Można stosować w czasie ciąży w zalecanych dawkach |
| Lactulosum Aflofarm | 7,5 g/15 ml | Można stosować w ciąży jedynie w przypadku zdecydowanej konieczności |
| Lactulosum Takeda Forte | 667 mg/ml | Należy zachować ostrożność w przypadku wydawania leku kobietom w ciąży |
| Lactulosum Hasco | 2,5 g/5 ml | Należy stosować ostrożnie |
| Duphalac | 667 mg/ml | Można stosować w czasie ciąży |
| Lactulose-MIP | 670 mg/ml | Można rozważyć stosowanie w czasie ciąży, jeśli jest to konieczne |
Czopki przeczyszczające
Kobiecie w ciąży cierpiącej na zaparcia możemy polecić doraźnie preparaty doodbytnicze:
- Eva/qu (dwuwęglan sodu, dwuwęglan potasu) – uwalniają pęcherzyki gazu, które stymulują perystaltykę końcowego odcinka jelita oraz rozmiękczają masy kałowe,
- Czopki glicerynowe – pobudzają perystaltykę końcowego odcinka jelita i działają poślizgowo.
Leki nierekomendowane
W przypadku niepowodzenia terapii za pomocą środków osmotycznych, makrogoli lub laktulozy warto skierować pacjentkę do lekarza. Istnieją dane dotyczące bezpieczeństwa stosowania innych leków u kobiet w ciąży, m.in. dokuzanu sodu, senesu, bisakodylu, pikosiarczanu sodu , jednakże są one ograniczone, dlatego zaleca się, aby ich ewentualne stosowanie odbywało się pod kontrolą lekarza.
| Lek lub surowiec | Przykłady preparatów | Bezpieczeństwo stosowania w ciąży wg ChPL | Bezpieczeństwo stosowania w ciąży wg literatury |
|---|---|---|---|
| Bisakodyl | Bisacodyl VP (tabletki) Dulcobis (tabletki, czopki) Bisacodyl GSK (czopki) | Nie należy stosować w okresie ciąży, jeśli nie jest to bezwzględnie konieczne | Lek wchłania się w niewielkim stopniu (ok. 5%). Nie wykazuje działania teratogennego lub specyficznego działania toksycznego na płód. Krótkoterminowe zastosowanie bisakodylu jest dopuszczalne, ale należy unikać regularnego lub długotrwałego stosowania.[1][4] |
| Dokuzan sodu | Ulgix Laxi (kapsułki miękkie) Laxol (czopki) | Brakuje wystarczających danych na temat bezpieczeństwa stosowania leku u kobiet w ciąży | Wg klasyfikacji Briggsa lek można stosować w trakcie ciąży. Nie znaleziono doniesień łączących stosowanie dokuzanu sodu z wadami wrodzonymi. Istnieją jednak doniesienia o noworodku, u którego wystąpiła klinicznie widoczna hipomagnezemia po przyjęciu przez matkę dużej dawki dokuzanu sodu.[1][4] |
| Liść senesu, owoc senesu | Xenna (zioła do zaparzania) Xenna Extra Comfort (tabletki dojelitowe) Senefol (tabletki) Regulax (pastylki do żucia) | Brakuje doniesień dotyczących niepożądanego lub szkodliwego wpływu na ciążę i płód, jeśli produkt leczniczy jest stosowany w zalecanych dawkach. Jednak ze względu na dane doświadczalne, dotyczące genotoksyczności niektórych antranoidów (np. emodyny i aloeemodyny), stosowanie preparatu w okresie ciąży nie jest zalecane | Nie znaleziono doniesień o działaniu teratogennym u ludzi lub innej toksyczności dla płodu (Briggs i in., 2017). Wg klasyfikacji Briggsa lek można stosować w trakcie ciąży. Dyskusyjne jest, czy zawarte w surowcu antrachinony posiadają stymulujący wpływ na mięśnie macicy.[1] |
| Pikosiarczan sodu | Pikopil (krople doustne, tabletki) | Leku nie należy stosować w czasie ciąży, chyba że spodziewane korzyści przewyższają potencjalne ryzyko. Lek może być przyjmowany w okresie ciąży tylko na zlecenie lekarza | Lek wchłania się w niewielkim stopniu (ok. 5%). Nie wykazuje działania teratogennego lub specyficznego działania toksycznego na płód. Krótkoterminowe zastosowanie bisakodylu jest dopuszczalne, ale należy unikać regularnego lub długotrwałego stosowania.[1] |
Przypadkowe przedostanie się parafiny do dróg oddechowych, np. w wyniku zachłyśnięcia, może także spowodować ciężkie zapalenie płuc, co jest dodatkowym czynnikiem przemawiającym za unikaniem parafiny w tracie ciąży.[1]
Olej rycynowy
Olej rycynowy (Oleum Ricini PhytoPharm, Olej rycynowy Farmina, Olej rycynowy Prolab) jest środkiem przeczyszczającym o drastycznym działaniu nieprzystosowanym do długotrwałej terapii. Nie są znane żadne specyficzne działania embriotoksyczne, dlatego jednorazowe zastosowanie oleju rycynowego jest dopuszczalne, jeśli wynika z konieczności. Należy jednak unikać stosowania oleju rycynowego jako środka przeczyszczającego.[1] Istnieją przesłanki mówiące o jego działaniu poronnym, indukowaniu krwotoków z macicy oraz wywoływaniu jej skurczów.[4]
Postępowanie niefarmakologiczne
Rekomendując preparaty na zaparcie, warto poinformować pacjentkę o tym, jak ważna w ich zapobieganiu jest dieta, która powinna być zmodyfikowana w kierunku spożywania dużej ilości płynów (ok. dwóch litrów na dobę) oraz produktów spożywczych bogatych w błonnik, do których należą np. otręby zbożowe, płatki owsiane, siemię lniane czy suszone owoce.[1]
Zalecana dzienna dawka błonnika dla osoby dorosłej, zgodnie z zaleceniami Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), to 25 g na dobę.[6] Poniższa tabela przedstawia orientacyjną zawartość błonnika w wybranych produktach spożywczych.
| Rodzaj produktu | Zawartość błonnika [g/100g produktu] |
|---|---|
| otręby pszenne | 42,0 |
| migdały | 12,9 |
| morele suszone | 10,3 |
| śliwki suszone | 9,4 |
| orzechy laskowe | 8,9 |
| płatki owsiane | 6,9 |
| rodzynki suszone | 6,5 |
| nasiona słonecznika | 6,0 |
| marchew | 3,6 |
| burak | 2,2 |
| jabłko | 2,0 |
Jeśli u pacjentki nie występują przeciwwskazania, rekomendowane jest także zachowanie umiarkowanej aktywności fizycznej (np. w formie spacerów czy pływania), sprzyjającej regularnemu wypróżnianiu.[2]
Podsumowanie
Aby ułatwić szybką rekomendację przy pierwszym stole, w poniższej tabeli umieszczony został spis leków należących do każdej z trzech kategorii omówionych w artykule.
| Leki, które można polecić zgodnie z ChPL | Leki, które można polecić na podstawie badań | Leki nierekomendowane |
|---|---|---|
| • środki pęczniejące • makrogole • laktuloza • czopki przeczyszczające | • dokuzan sodu • senes • bisakodyl • pikosiarczan sodu • olej rycynowy |
Przygotowano na podstawie książki “Leki i ciąża. Bezpieczna farmakoterapia i suplementacja kobiety ciężarnej WYDANIE II“
Piśmiennictwo
- Schaefer, C., Peters, P. W. J., Miller, R. K. (2015). Drugs during pregnancy and lactation: Treatment options and risk assessment. Third Edition. Academic Press⬏⬏⬏⬏⬏⬏⬏⬏⬏⬏
- Rungsiprakarn, P., Laopaiboon, M., Sangkomkamhang, U. S., Lumbiganon, P., Pratt, J. J. (2015). Interventions for treating constipation in pregnancy. The Cochrane database of systematic reviews, (9), CD011448. https://doi.org/10.1002/14651858.CD011448.pub2.⬏⬏⬏⬏
- Trottier, M., Erebara, A., Bozzo, P. (2012). Treating constipation during pregnancy. Canadian family physician Medecin de famille canadien, 58(8), 836–838.⬏
- Briggs, G. G., Freeman, R. K., Towers, C. V., Forinash, A. B. (2017). Drugs in pregnancy and lactation: a reference guide to fetal and neonatal risk. Eleventh edition. Wolters Kluwer.⬏⬏⬏⬏
- Müller, M., Jaquenoud, E. (1995). Behandlung der Obstipation bei Schwangeren. Eine Multizenterstudie in gynäkologischen Praxen [Treatment of constipation in pregnant women. A multicenter study in a gynecological practice]. Schweizerische medizinische Wochenschrift, 125(36), 1689–1693.⬏
- Jarosz, M., Rychlik, E., Stoś, K., Charzewska, J. (red.) (2020). Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny⬏
