Zapalenie nosa i zatok przynosowych (ang. rhinosinusitis) to częste powikłanie przeziębienia. Charakterystyczne objawy zapalenia zatok to:

• wydzielina z nosa, spływająca po tylnej ścianie gardła lub wyciekająca z nosa,
• niedrożność nosa,
• upośledzenie lub utrata węchu,
• ból twarzy,
• ból górnych zębów, który jest objawem dodatkowym.

U kobiet ciężarnych częstym zjawiskiem jest tzw. katar ciążowy, którego przyczyn upatruje się w zmianach stężenia hormonów w trakcie ciąży. Nie jest jednak jasne, czy ciążowy nieżyt nosa predysponuje do rozwoju zapalenia błony śluzowej nosa i zatok przynosowych.

W niewielkim badaniu z 2001 roku wykazano, że 61% kobiet w ciąży doświadcza przekrwienia błony śluzowej nosa, podczas gdy tylko 3% cierpiało na zapalenie zatok. W badaniu tym podobny odsetek występowania zapalenia zatok zaobserwowano w grupie kontrolnej, którą stanowiły kobiety niebędące w ciąży.^[1] Wcześniejsze badania wskazują również na stosunkowo małą częstość występowania zapalenia zatok w czasie ciąży – dolegliwość ta dotykała ok. 1,5% ciężarnych.^[2]

Lista preparatów, które może zastosować ciężarna pacjentka cierpiąca na zapalenie zatok, jest bardzo ograniczona.

Czytaj też: Ksylometazolina i oksymetazolina w ciąży

Leki, które można polecić na podstawie ChPL

Pacjentce ciężarnej skarżącej się na objawy zapalenia zatok można bezpiecznie polecić:

• irygacje nosa i zatok,
• hipertoniczne roztwory soli, w formie aerozolu do nosa,
• paracetamol, stosowany doustnie.

Irygacje nosa i zatok oraz hipertoniczne roztwory soli

Bezpiecznym sposobem leczenia jest płukanie nosa i zatok przy użyciu zestawów do irygacji (Zatoxin, Fixin, Irigasin), które skutecznie oczyszczają i nawilżają błonę śluzową oraz wspomagają utrzymanie drożności nosa. W ciąży można także stosować hipertoniczne roztwory soli do nosa w formie aerozolu (Quixx, Sinomarin) działające na zasadzie osmozy i ułatwiające usuwanie gęstej, zalegającej wydzieliny. Należy mieć jednak na uwadze, że preparaty w postaci aerozolu nie zastąpią płukania nosa. W badaniu klinicznym z randomizacją wykazano, że codzienne irygacje hipertonicznym roztworem soli do nosa zmniejszają dokuczliwe objawy i poprawiają jakość życia pacjentów cierpiących na zapalenie zatok.^[3]

Paracetamol

Zapalenie zatok zazwyczaj związane jest z dolegliwościami bólowymi. Lekiem przeciwbólowym i przeciwgorączkowym pierwszego wyboru w czasie ciąży jest paracetamol i może być on zażywany w każdym trymestrze ciąży, jeśli jest to klinicznie uzasadnione.^[4] Producenci preparatów zawierających paracetamol (Apap, Panadol, Codipar) zaznaczają, że można je stosować w czasie ciąży, należy jednak podawać najmniejszą skuteczną dawkę leku przez jak najkrótszy okres i możliwie jak najrzadziej.^[5][6]

Leki, które można polecić na podstawie badań

Brakuje systematycznych badań nad embriotoksycznością związków ograniczających przekrwienie błony śluzowej nosa, podawanych w postaci kropli lub aerozolu. Do tej pory nie wykazano jednak, by ksylometazolina lub oksymetazolina stanowiły ryzyko dla płodu. Przy stosowaniu dużych dawek zwężenie naczyń krwionośnych może prowadzić do zmniejszenia krążenia u płodu, efekt ten nie powinien być jednak powodem do obaw w sytuacji stosowania leku zgodnie z zaleceniami.^[4]

Ksylometazolina

Producenci nie zalecają stosowania przez ciężarne ksylometazoliny (Otrivin, Xylogel, Xylometazolin WZF, Xylorin), z obawy przed potencjalnym ogólnoustrojowym działaniem zwężającym naczynia krwionośne.^[7][8][9] Uznaje się, że dopuszczalne jest podawanie jednej lub kilku dawek ksylometazoliny po I trymestrze ciąży.

Oksymetazolina

W przypadku znacznej niedrożności nosa dopuszczalne jest stosowanie preparatów zawierających lek sympatykomimetyczny oksymetazolinę (Afrin, Nasivin), po I trymestrze ciąży.^[10] Konieczne jest zachowanie ostrożności u pacjentek z nadciśnieniem tętniczym lub objawami zmniejszonej perfuzji łożyskowej.^[11] Lek ten można stosować bardzo krótko (≤ 3 dni), doraźnie w przypadku silnego obrzęku błony śluzowej nosa.^[12]

Eukaliptol

Według europejskich wytycznych leczenia zatok przynosowych i polipów nosa EPOS 2020 niektóre leki ziołowe, takie jak eukaliptol (Soledum forte), mają korzystny wpływ na przebieg przeziębienia, nie powodując działań niepożądanych.^[13] Według ChPL leku z eukaliptolem produkt leczniczy może być zalecony kobietom w ciąży jedynie po dokładnym rozważeniu korzyści i ryzyka. W badaniach na zwierzętach wykazano, że eukaliptol przenika barierę łożyska, jednak nie stwierdzono, aby zwiększał ryzyko wystąpienia wad rozwojowych u płodu.^[14]

Leki nierekomendowane

W leczeniu zapalenia zatok u kobiet ciężarnych nie należy zalecać preparatów złożonych oraz większości leków przeciwbólowych z grupy NLPZ.

NLPZ w leczeniu bólu zatok

W przypadku bólu związanego z zapaleniem zatok u kobiet ciężarnych nie należy stosować ibuprofenu w I i III trymestrze ciąży oraz kwasu acetylosalicylowego przez cały okres ciąży. Z kolei według ChPL preparatów zawierających ibuprofen (Ibuprom, Nurofen, Ibum) lub kwas acetylosalicylowy (Aspirin, Polopiryna) nie zaleca się ich stosowania w I i II trymestrze ciąży, a w III trymestrze stosowanie leków z grupy NLPZ jest przeciwwskazane.^{[15][16][17][18]}

Stosowanie NLPZ na początku ciąży może wiązać się z samoistnym poronieniem, wadami serca, rozszczepem warg i podniebienia oraz wrodzonym rozszczepem powłok brzusznych. Kobiety próbujące zajść w ciążę nie powinny stosować żadnego inhibitora syntezy prostaglandyn ze względu na wyniki badań z zastosowaniem modelów zwierzęcych, wskazują one bowiem, że związki te blokują implantację blastocysty. NLPZ są zdecydowanie przeciwwskazane w III trymestrze ciąży, ponieważ mogą zwiększać ryzyko przedwczesnego zamknięcia przewodu tętniczego (przewodu Botalla), wystąpienia nadciśnienia płucnego u noworodka, a także opóźniać lub wydłużać poród.^[19]

Kwas acetylosalicylowy

Kwas acetylosalicylowy może dodatkowo wpływać na układ krzepnięcia matki i noworodka oraz prowadzić do zwiększonego ryzyka krwotoku. Stosowanie dużych dawek ASA może być związane ze zwiększoną śmiertelnością okołoporodową, wewnątrzmacicznym ograniczeniem wzrostu i działaniem teratogennym.^[19] ASA nie jest lekiem przeciwbólowym ani przeciwzapalnym pierwszego wyboru podczas ciąży. Najbezpieczniejszym związkiem jest paracetamol, a jeśli leczenie przeciwzapalne jest wskazane, opcjami pierwszego rzutu wśród niesteroidowych leków przeciwzapalnych są ibuprofen lub diklofenak.^[4]

Preparaty złożone w leczeniu bólu zatok

Preparaty złożone w postaci tabletek lub saszetek, stosowane w zapaleniu zatok, zawierają zazwyczaj połączenie leku sympatykomimetycznego (fenylefryna, pseudoefedryna) z analgetykiem (paracetamol, ibuprofen, kwas acetylosalicylowy) lub ze związkiem przeciwhistaminowym (cetyryzyna, loratadyna). O ile istnieją dowody wskazujące na możliwość stosowania cetyryzyny i loratadyny w czasie ciąży, o tyle fenylefryna i pseudoefedryna są u kobiet ciężarnych przeciwwskazane. Ponadto brak jest danych dotyczących jednoczesnego stosowania obu substancji czynnych, wchodzących w skład preparatów. W związku z tym nie powinny być stosowane przez kobiety ciężarne preparaty złożone, zawierające leki takie jak:

• • ibuprofen + pseudoefedryna (Ibuprom Zatoki, Nurofen Zatoki, Modafen Extra Grip),
• • ASA + pseudoefedryna (Aspirin Complex Zatoki),
• • cetyryzyna + pseudoefedryna (Cirrus Duo),
• • loratadyna + pseudoefedryna (Claritine Active),
• • ibuprofen + fenylefryna (Modafen Grip),
• • paracetamol + fenylefryna (Theraflu Zatoki).

Warto tutaj zaznaczyć, że nawracające i przewlekające się zapalenie zatok może wymagać leczenia innego niż objawowe i dalszej diagnostyki.

Podsumowanie

Aby ułatwić szybką rekomendację przy pierwszym stole, w poniższej tabeli umieszczony został spis leków należących do każdej z trzech kategorii omówionych w artykule.

Przygotowano na podstawie książki “Leki i ciąża. Bezpieczna farmakoterapia i suplementacja kobiety ciężarnej WYDANIE II“

Piśmiennictwo

1. Sobol, S. E., Frenkiel, S., Nachtigal, D., Wiener, D., Teblum, C. (2001). Clinical manifestations of sinonasal pathology during pregnancy. The Journal of otolaryngology, 30(1), 24–28. https://doi.org/10.2310/7070.2001.20906.⬏
2. Sorri, M., Hartikainen-Sorri, A. L., Kärjä, J. (1980). Rhinitis during pregnancy. Rhinology, 18(2), 83–86. ⬏
3. Rabago, D., Zgierska, A., Mundt, M., Barrett, B., Bobula, J., Maberry, R. (2002). Efficacy of daily hypertonic saline nasal irrigation among patients with sinusitis: a randomized controlled trial. The Journal of family practice, 51(12), 1049–1055.⬏
4. Schaefer, C., Peters, P., Miller, R. K. (2015). Drugs During Pregnancy and Lactation. Treatment options and risk assessment. Academic Press.⬏⬏⬏
5. Angelini Pharma Polska Sp. z o.o. (2013). ChPL Codipar. ⬏
6. US Pharmacia Sp. z o.o. (2014). ChPL Apap. ⬏
7. WZF Polfa SA. (2010). ChPL Xylogel. ⬏
8. WZF Polfa SA. (2013). ChPL Xylometazolin WZF. ⬏
9. Perrigo Poland. (2013). ChPL Xylorin.⬏
10. P&G Health Germany GmbH. (2013). ChPL Nasivin Classic ⬏
11. Bayer Sp. z o.o. (2019). ChPL Afrin. ⬏
12. Namazy, J. A., Schatz, M. (2011). Asthma and rhinitis during pregnancy. The Mount Sinai journal of medicine, 78(5), 661–670. https://doi.org/10.1002/msj.20284.⬏
13. Fokkens, W. J., Lund, V. J., Hopkins, C., Hellings, P. W., Kern, R., Reitsma, S., Toppila-Salmi, S., Bernal-Sprekelsen, M., Mullol, J., Alobid, I., Terezinha Anselmo-Lima, W., Bachert, C., Baroody, F., von Buchwald, C., Cervin, A., Cohen, N., Constantinidis, J., De Gabory, L., Desrosiers, M., Diamant, Z., … Zwetsloot, C. P. (2020). European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps 2020. Rhinology, 58(Suppl S29), 1–464. https://doi.org/10.4193/Rhin20.600⬏
14. Klosterfrau Healthcare. (2019). ChPL Soldeum forte⬏
15. US Pharmacia Sp. z o.o. (2013). ChPL Ibuprom. ⬏
16. Reckitt Benckiser (Poland) SA. (2012). ChPL Nurofen. ⬏
17. Bayer Sp. z o.o. (2009). ChPL Aspirin. ⬏
18. ZF Polpharma SA. (2013). ChPL Polopiryna C. ⬏
19. Briggs, G., Freeman, R. K., Yaffe, S. J. (2017). Drugs in pregnancy and lactation: a reference guide to fetal and neonatal risk. Tenth edition. Wolters Kluwer.⬏⬏