Podział kaszlu ze względu na charakter nieco się różni w praktyce lekarskiej w porównaniu z apteczną. Podręczniki medycyny dzielą kaszel na:
- kaszel suchy – przyczyną może być stosowanie ACEI, zakażenia wirusowe, astma, choroby śródmiąższowe płuc czy niewydolność serca;
- kaszel produktywny (mokry, wilgotny) – z odkrztuszaniem plwociny – może się rozwinąć na skutek zaostrzenia astmy i POChP, zapalenia płuc i oskrzeli, mukowiscydozy, grzybic układu pokarmowego czy ropniu płuca.
Oznacza to, że w aptece praktycznie rzadko mamy do czynienia z kaszlem mokrym – pacjent z zaostrzeniem astmy, POChP czy zapaleniem płuc trafia do lekarza, nie farmaceuty. Przyjęło się, że jeśli pacjent cokolwiek odkrztusza, nazywamy to kaszlem mokrym, jednak podział na kaszel mokry i kaszel suchy w przebiegu przeziębienia ma bardziej znaczenie marketingowe i w rzeczywistości rozróżnienie na kaszel suchy i mokry w ostrych infekcjach górnych dróg oddechowych nie ma praktycznego znaczenia.[1]
W przebiegu przeziębienia odruch kaszlu ma na celu rozprzestrzenianie wirusa, jest więc objawem szkodliwym z epidemiologicznego punktu wiedzenia, a dodatkowo obniża jakość życia i samopoczucie pacjenta. Dlatego prawidłowym postępowaniem w leczeniu kaszlu jest ograniczanie odruchu, nie nasilanie go (celem osiągnięcia często wyimaginowanego efektu oczyszczania oskrzeli z plwociny).[2]
Skuteczność leków przeciwkaszlowych jest trudna do zbadania z powodu charakteru ostrego kaszlu – zwykle ustępuje samoistnie, a do tego obserwowany jest znaczny efekt placebo.
Większość danych na temat skuteczności leków przeciwkaszlowych pochodzi z lat 60 i 70, czyli sprzed ery EBM, kiedy to punktem końcowym badań była… subiektywna opinia badanego pacjenta, chorego na przeziębienie, gruźlicę, a nawet raka płuc – we wczesnych badaniach nie dokonywano rozróżnienia, co obecnie jest nie do pomyślenia. Inną metodą badania jest ocena łagodzenia odruchu kaszlu po inhalacji kwasem cytrynowym lub kapsaicyną, a więc łagodzenie prowokowanego kaszlu. Nie oddaje ona jednak rzeczywistej korzyści dla pacjenta. Najbardziej wiarygodną wg FDA (uznaną za złoty standard) jest metoda polegająca na ocenie częstotliwości kaszlu po podaniu leku – niestety niewiele leków było jak dotąd badane tą metodą – jedynie dla dekstrometorfanu dowiedziono skuteczność w ten sposób.[3][4]
Dostępne leki przeciwkaszlowe
W leczeniu objawowym suchego kaszlu stosowane są:
- fosforan kodeiny, który jest metabolizowany do morfiny wykazującej działanie przeciwkaszlowe. Fosforan kodeiny dostępny jest w połączeniu z wykrztuśnym sulfogwajakolem (Thiocodin) jak i zielem tymianku (Neoazarina). Leki wykrztuśne w suchym kaszlu mają zwiększać sekrecję śluzu w oskrzelach i tym samym nawilżać drogi oddechowe zmniejszając odruch kaszlu. Skuteczność ziela tymianku opiera się tylko na tradycyjnym stosowaniu, a sulfogwajakol jest mało przebadanym związkiem, w odróżnieniu od szeroko stosowanej w innych krajach gwajafenezyny, często łączonej z dekstrometorfanem;[2] (Patrz: “Thiocodin – Ścieżka rekomendacji”.)
- dekstrometorfan (DXM) (Acodin, Mucotussin, w: DexaPini) to najlepiej przebadany lek przeciwkaszlowy, w przypadku którego skuteczność potwierdzono zarówno w testach prowokacyjnych, jak i metodą oceny częstości kaszlu. W Polsce występuje także w połączeniach z pseudoefedryną i paracetamolem (Gripex) lub dodatkowo gwajafenezyną (w: Grypolek); (Patrz: “Dekstrometorfan – Ścieżka rekomendacji”.)
- butamirat (Sinecod, Supremin) to nieopioidowy lek przeciwkaszlowy o dodatkowym działaniu antycholinergicznym i rozszerzającym oskrzela. W badaniach kontrolowanych placebo nie wykazano jego skuteczności,[5] jednak wyniki nie były rozstrzygające i trudno wyciągnąć jednoznaczne wnioski. Butamirat to jedyna substancja przeciwkaszlowa dostępna w lekach bez recepty, która może być stosowana już u niemowlaków – Sinecod w kroplach może być stosowany od 2 miesiąca życia;[6]
- lewodropropizyna (Levopront, Unituss Junior) należy do leków działających obwodowo, na poziomie tchawicy i oskrzeli. Według metaanalizy z 2015 r. lewodropropizyna skuteczniej hamuje częstość i natężenie kaszlu oraz zmniejsza liczbę wybudzeń nocnych w porównaniu z lekami przeciwkaszlowymi o działaniu obwodowym, takimi jak kodeina i dekstrometorfan. Ponadto jest od tych leków lepiej tolerowana i wykazuje znacznie mniejszy wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Wysoką skuteczność i dobrą tolerancję potwierdzono nie tylko u dorosłych, ale również u dzieci.[7]
Ambroksol jest obecnie badany jako lek łagodzący odruch kaszlu. Obiektem badania są pastylki z dawką 20 mg, w Polsce dostępne pod nazwą Mucoangin. Wyniki badania nie są jeszcze znane.[8]
Inne metody łagodzenia suchego kaszlu to nawilżanie powietrza, inhalacje z roztworu hialuronianu sodu, stosowanie ziołowych leków o działaniu osłaniającym i unikanie czynników drażniących. Lekami na receptę o udowodnionej skuteczności są antyhistaminiki I generacji (difenhydramina, prometazyna) oraz ipratropium (w: Berodual) (Patrz: “Antyhistaminiki H1 dostępne w Polsce: I i II generacja”.). W leczeniu suchego kaszlu u dzieci skuteczne okazały się także mukolityki takie jak erdosteina.
Często reklamowanym syropem jest również ziołowy Herbapect, który zawiera surowce wykrztuśne. Według producenta może być zalecany zarówno u pacjentów z suchym i mokrym kaszlem (w suchym nawilża drogi oddechowe poprzez nasiloną sekrecję w oskrzelach, w mokrym upłynnia gęstą wydzielinę). Jest to jednak lek rejestrowany nie na podstawie badań klinicznych, lecz w oparciu o tradycyjne zastosowanie (na podstawie literatury potwierdzającej przede wszystkim bezpieczeństwo).
Jakich informacji udzielić o dawkowaniu?
Według wiarygodnych badań kodeina w dawkach przeciwkaszlowych nie jest skutecznym lekiem hamującym kaszel. W badaniach z randomizacją nawet dawki 50 mg (w Polsce bez recepty najwyższa dostępna dawka to 15 mg) nie wpływały na odruch kaszlu. Kodeina może być zatem skuteczna dopiero w dawkach przeciwbólowych. U pacjentów szybko metabolizujących kodeinę do aktywnego metabolitu, jakim jest morfina, może wystąpić zamierzony efekt, lecz z racji tego, że nie jesteśmy w stanie w aptece przewidzieć jakim metabolizerem jest pacjent, rekomendowanie wyższych dawek jest ryzykowne.
Skuteczne jednorazowe dawki dekstrometorfanu to 30-60 mg.
Na czym się skupić edukując pacjenta o leku lub chorobie?
Jest niezwykle ważne, aby pacjent zrozumiał, że zarówno kaszel ostry, jak i poinfekcyjny utrzymujący się przez kilka tygodni, nie wymaga leczenia antybiotykiem. Ocenia się, że za 85% przypadków niezasadnie stosowanej antybiotykoterapii odpowiada właśnie kaszel.[9]
Czy leczenie przynosi efekty?
Jeśli leczenie lekami działającymi przeciwkaszlowo jest nieskuteczne, nie ma sensu kontynuować stosowania leku. Jeśli kaszel się nasila, wymagana jest konsultacja lekarska.
Zapytaj, czy pacjent nie miał włączonego nowego leku na nadciśnienie. Kaszel bradykininowy (bo wynika z „nagromadzenia” bradykininy na skutek zahamowania aktywności enzymu, który ją rozkłada) może rozwinąć się po kilku miesiącach, a nawet po roku od rozpoczęcia leczenia ACEi i nie ustąpi samoistnie. (Patrz: “Czy kaszel po lekach na nadciśnienie tętnicze to częsty problem? [Q&A]”.)
Jakich działań niepożądanych można się spodziewać?
Leki przeciwkaszlowe mają bardzo dobry profil bezpieczeństwa. Inaczej jest w przypadku kodeiny – należy spodziewać się objawów typowych dla opioidów, czyli nudności i wymiotów na początku stosowania, zaparć, zawrotów głowy i sedacji (bardzo częste efekty uboczne). W czasie stosowania DXM może wystąpić senność i lekkie zawroty głowy. W wyższych dawkach występuje efekt euforyzujący i halucynogenny. (Patrz: “Dlaczego dekstrometorfan (Acodin, Robitussin) bywa nadużywany przez nastolatków? [Q&A]”.)
Dekstrometorfan i kodeina są przeciwwskazane w astmie oskrzelowej.
Jak pomóc monitorować leczenie i ryzyko interakcji?
Leki hamujące odruch kaszlu nie powinny być stosowane w przebiegu bakteryjnych infekcji dróg oddechowych z zalegającą wydzieliną (w kaszlu produktywnym). Dekstrometorfan może w połączeniu z inhibitorami MAO wywołać zespół serotoninowy, więc zwróć uwagę na pacjentów leczących się na depresje i chorobę Parkinsona. Zespół serotoninowy jest bardzo rzadki, ale też wiąże się z zagrożeniem życia i nie jest jedynie akademicką ciekawostką.
Alkohol nasila sedatywne działanie DXM i kodeiny, dlatego lepiej zalecić wstrzymywanie się od spożycia w czasie leczenia tymi lekami.
Pacjentowi ze skłonnościami do zaparć, któremu lekarz zapisał kodeinę, możesz od razu zalecić laktulozę lub makrogole.
Zobacz też:
Zaproponuj zmiany w stylu życia
W rozmowie z pacjentem zaleć zwiększenie ilości wypijanych płynów, nawilżanie powietrza, stosowanie inhalacji z hialuronianu sodu i ssanie pastylek nawilżających.
Zobacz też:
- Leki przeciwkaszlowe i wykrztuśne w ciąży
- Rekomendacje NICE w leczeniu dokuczliwego kaszlu u pacjentów z COVID-19
Piśmiennictwo
- Alyn H. Morice, Ahmad Kantar, Peter V. Dicpinigaitis, Surinder S. Birring, Lorcan P. McGarvey, Kian Fan Chung: Treating acute cough: wet versus dry – have we got the paradigm wrong? ERJ Open Research Oct 2015, 1 (2) 00055-2015. pełny tekst⬏
- Morice A, Kardos P: Comprehensive evidence-based review on European antitussives. BMJ Open Respiratory Research 2016;3:e000137. pełny tekst⬏⬏
- Parvez L, Vaidya M, Sakhardande A, Subburaj S, Rajagopalan TG. Evaluation of antitussive agents in man. Pulm Pharmacol. 1996 Oct-Dec;9(5-6):299-308. abstrakt⬏
- Pavesi L, Subburaj S, Porter-Shaw K. Application and validation of a computerized cough acquisition system for objective monitoring of acute cough: a meta-analysis. Chest. 2001 Oct;120(4):1121-8. abstrakt ⬏
- Faruqi S, Wright C, Thompson R, Morice AH. A randomized placebo controlled trial to evaluate the effects of butamirate and dextromethorphan on capsaicin induced cough in healthy volunteers. Br J Clin Pharmacol. 2014 Dec;78(6):1272-80. pełny tekst⬏
- ChPL Sinecod krople⬏
- Zanasi, A., Lanata, L., Fontana, G., Saibene, F., Dicpinigaitis, P., & De Blasio, F. (2015). Levodropropizine for treating cough in adult and children: a meta-analysis of published studies. Multidisciplinary respiratory medicine, 10(1), 19. abstrakt⬏
- ClinicalTrials.gov: A Study of the Effect of 20 mg Ambroxol Hydrochloride on Acute Cough. 2018 założenia badania⬏
- Butler C C, Hood K, Verheij T, Little P, Melbye H, Nuttall J et al. Variation in antibiotic prescribing and its impact on recovery in patients with acute cough in primary care: prospective study in 13 countries. BMJ 2009; 338 :b2242 pełny tekst⬏
Jestem ciekaw, jak ma się “nieskuteczność” kodeiny w leczeniu suchego kaszlu do rekomendacji NICE w leczeniu suchego kaszlu towarzyszącemu Covid-19. Lek jest skuteczny czy nie? 🙂
Bardzo dobre pytanie. Aż zajrzałam do wytycznych z marca 2021 (https://www.nice.org.uk/guidance/ng191/resources/fully-accessible-version-of-the-guideline-pdf-pdf-9078468301) czy coś się nie zmieniło i nadal stoi tam kodeina. Możliwe, że “rapid guidlines” są tworzone na szybko (stąd nazwa) w dużej mierze na podstawie obserwacji lekarzy, a nie zawsze wyników badan.
Ciekawostka – zobaczcie wytyczne australijskie, na które też powołuje się NICE:
https://covid19evidence.net.au/wp-content/uploads/FLOWCHART-2-MANAGEMENT-OF-MILD-V31.0.pdf?=210422-80057
Robi wrażenie ogromna lista leków nierekomendowanych – ile to już leków testowano. Brakuje tylko naszej “rodzimej” amantadyny. 🙂
Ale znalazły się tam też co ciekawe wit. C, wit. D, cynk
Remdesivir nie rekomendowany? W polskich szpitalach to lek dla wybranych bo cena i dostępność kosmiczna, wg wielu lekarzy skuteczniejszy niż osocze.. chyba tej tabeli nie do końca bym ufała
W szpitalach. Ta tabela dotyczy łagodnego przebiegu (którego się w szpitalu nie leczy). W wersji dot. leczenia ciężkiego przebiegu remdesivir oczywiście jest: https://covid19evidence.net.au/wp-content/uploads/FLOWCHART-3-MODERATE-SEVERE-V35.0.pdf?=210826-61515